Թշնամու երգերը՝ Հայ-Ատրպէյճանական տաղերու նմանութիւն
ԼԷՈՆ ԱՍԼԱՆՈՎ
Քանի մը տարի առաջ Լոնտոնի տարբեր վայրերուն դաշնամուրներ տեղաւորուած էին պարզապէս անցնողներէն ցանկացողը նուագէ ըսելով։ Անգամ մը «Քինկս Քրոս» կայարանէն անցնելու ժամանակ դաշնամուրի մեղեդին ուշադրութիւնս գրաւեց։ Ճազային երանգներ ունեցող հայկական երաժշտութիւն մըն է կարծեցի։ Թերեւս Առնօ Պապաճանեան կամ Լեւոն Մալխասեալ։ Ուղղուեցայ դէպի ձայնին, նուագածուին մօտենալով հարցուցի. «Բարեւ ձեզ, Պապաճանեան կը նուագէ՞ք»։ Ժխտական էր պատասխանը։ Հայ է՞ք։ «Ոչ» պատասխանեց։ «Ազերի եմ» «Վաքըֆ Մուսթաֆազատէի գործն է նուագածս Պաքուի Գիշերները»։
Շուարած էի ինչպէս եղած էր, թէ Ատրպէյճանական դասական երաժշտական կտոր մը հայկական երաժշտութեան հետ շփոթած էի։ Դաշնակահարին պատմեցի թէ ամբողջ մանկութեան տարիներուս լսած եմ Առնօ Պապաճանեանի հայկական ժողովրդական երաժշտութենէ ներշնչուած դաշնամուրային գործերը։ Ինք ալ զարմացած էր այս նմանութեան։ Միջոց մը զրուեցինք այդ նիւթի շուրջ։ Սա իմ առաջին հանդիպումն էր Ատրպէյճանական երաժշտութեան հետ, որմէ ետք սկսաւ այդ նմանութիւնը փաստող բազմաթիւ գործերու ուղղեալ ճամբորդութիւնս։
Հայեր ու Ատրպէյճանցիներ դարեր շարունակ կողք կողքի ապրելով հանդերձ զիրարու հակադրուած ժողովուրդներ եղան։ «Եութուպ» կայքի վրայ, երբ կը հանդիպինք հայկական կամ ատրպէյճանական երաժշտական օրինակներուն, ներքեւի մեկնաբանութեան բաժնին մէջ կը գտնենք անհամար պնդումներ, այդ նոյն երգը այս կամ այն ազգին վերագրելու նպատակով։ Երեւի թէ կողմերը իրենց քաղաքական հակադրութիւնները օրինականացնելու համար կը փորձեն հասարակական մշակոյթը մերժել։ Ի. դարու տեւողութեամբ հայ-ատրպէյճանական յարաբերութիւնները ընդ միշտ թշնամական հողի մը վրայ զարգացան։ Նոյն քաղաքներու բնակիչներ էին, նման աւանդութիւններ կը բաժնէին եւ նմանութիւնները տարբերութիւններէն շատ աւելի ծանր կը կշռէին։ Հայեր եւ Ատրպէյճանցիներ ԺԹ. եւ Ի. դարերուն ձեւաւորեցին իրենց ազգային ինքնութիւնը եւ այդ ձեւաւորման մէջ ալ միմեանց հանդէպ ատելութիւնը գլխաւոր դերակատար եղաւ։ Խորհրդային միութեան երկու անկախ հանրապետութիւններ ներքուստ շարունակեցին միմեանց հանդէպ մրցակցութիւնը։
Եւ սակայն մշակութային արտայայտութեան եղանակները ժողովուրդի մը անցեալին մասին բազմաթիւ վկայութիւններ կը ներկայացնէ եւ անջնջելի հետքեր կը թողու այսօրուայ ապրումներուն եւ ապագայի տեսլականին վրայ։ Հայոց ու Ատրպէյճանցիներու նմանութիւնը ցոլացնող լեզու, խոհանոց, գեղարուեստ եւ այլ մշակութային արտայայտչամիջոցներ երկար ժամանակէ ի վեր անհետացած յիշողութիւնը կրնան վերակենդանացնել։ Երկար տարիներու ծաւալող անցեալը կ՚ապացուցէ թէ հայեր ու ատրպէյճացիներ իրենց կարծածէն շատ աւելի հասարակական կէտեր կը բաժնեն։
Երաժշտութիւնը այս իրողութիւնը ապացուցող դաշտերէն մէկն է։ Հայեր եւ ատրպէյճանցիներ ընդհանրապէս կ՚օգտագործեն դուդուկ, զուրնա կամ թարի նման երաժշտական գործիքներ։ Կը նուագեն 6/8 կշռոյթով եւ մերթ ընդ մերթ ալ նոյն եղանակը կ՚երգեն իրենց մայրենի լեզուներով։
Հարաւային Կովկասի ժողովուրդներու երաժշտական նմանութեան ամենածանօթ օրինակն է ԺԸ. դարու բանաստեղծ Աշուղ Սայաթ Նովան է։ Ան կատարած է հայերէն, վրացերէն եւ արպէյճաներէն բազմաթիւ ստեղծագործութիւններ։ Դարձեալ քաղաքական դրդապատճառներով Սայաթ Նովայի ատրպէյճաներէն երգերը դիտումնաւոր կերպով կը թաքնուին։ Այսպէսով Սայաթ Նովան կը ներկայանայ իբրեւ հայ երաժիշտ։ Իր տարածաշրջանի տարբեր երաժշտական աւանդութիւններէն ներշնչուած տաղերը մահանալէն տարիներ ետք հայկական ազգային երաժշտութիւն մը ստեղծելու ծրագրով ձայնագրուեցան եւ այսպէսով լոկ հայ Սայաթ Նովա մը ձեւաւորուեցաւ։
Երգերը կը շրջին առանց իրենց մեկնակէտին մասին յստակ հետքեր թողելու։ Օրինակի համար գիտենք թէ «Մեճլումի Պէս» հայերէն երգը Սայաթ Նովայի յօրինում մըն է, բայց նոյն մեղեդին տարբեր բառերով կը գործադրուի նաեւ ատրպէյճանական երաժշտութեան մէջ։ Նոյն եղանակը ունենալու հանդերձ տարբեր երաժշտական ոճերով կատարուած, տարբեր բառերով երգուած բազմաթիւ օրինակներ կան։ Կարգ մը երգերու հեղինակները երկու լեզուներու համար ալ ծանօթ են։ Սակայն այս ալ բաւարար փաստ չի համարուիր երգի պատկանելիութիւնը հաստատելու առումով։ Օրինակ մը եւս նշենք «Ալվան Վարդեր» եւ «Զով Գիշեր» անուն հայերէն երգերը գիտենք որ կը պետականի կիւմերցի աշուղ Գուսան Շերամին։ Այս երգերու ատրպէյճաներէն փոխանորդներն են «Սիւսեն Սիւմպիւլ» եւ «Կէօզելիմ Սենսեն» երգերը։ Կիւմրի նախապէս Հայ-Ատրպէյճանական խառն բնակչութիւն մը ունենալով պատճառաւ երգերուն պատկանելութիւնը ստուգելը հաւանաբար անկարելի պիտի ըլլայ։ Երկու երկիրներէ ներս ալ աշուղական աւանդութիւնը յեղաշրջեցաւ եւ կազմակերպուեցաւ, որու հետեւանքով հետզհետէ աւելի դժուար պիտի հանդիպինք երկլեզու աշուղներուն։ Անոնց մասին յիշողութիւնը հետզհետէ կորսուեցաւ, բայց երգերը իբրեւ վկայութիւն կը շարունակեն գոյատեւել։
Երկու ժողովուրդներն ունին հեղինակը անյայտ բազմաթիւ երգ ու պարեղանակ։ Նոյնիսկ անոնցմէ ոմանց անուններն ալ նոյնն են։
Այս նմանութիւններուն աւելի յաճախ կը հանդիպինք հարսանեկան խրախճանքներուն։ Երկու ժողովուրդներն ալ կը գործադրեն 6/8 կշռոյթը, որ շատ յարմար է «Շալախօ»ի նման պարերու։ Արեւելահայոց եւ ատրպէյճանցիներու երաժշտական փոխազդեցութեան պատմութեան մէջ յատուկ տեղ ունի ռապիզ կոչեալ ոճը։ Բառերու եւ մեղեդիներու առումով մելամաղձոտ այս երաժշտութեան մէջ ընդհանրապէս միւնէօր կամերը կը գործածուին։ Ռապիզ անցեալին շատ աւելի մեղմ հնչողութիւն ունեցող դուդուկ եւ դհոլի միջոցաւ կը կատարուէր։ Այսօր «Սինթսայզըր»ի միջոցաւ աւելի արագ երաժշտութիւն մը կը կիրարկուի։ Ռապիզ կատարող մենակատարներու մէջ հայերէնէ եւ ատրպէյճաներէնէ անցումներուն կը հանդիպինք։ Կը կիրարկուի ձայնը դռդռացնելով երգելու ոճ մը, որ ատրպէյճանցիներ կ՚անուանեն «զենկուլէ» իսկ հայեր «կլկլոց»։
Ռապիզ ժամանակի ընթացքին եւս փոփոխութիւններ ապրեցաւ։ Այժմ Հայաստանի բանակը փառաբարող հայոց երկիրը սրբացնող եւ թուրքերուն ուղղեալ նախատինք պարունակող երգեր կան։ Սակայն այս բոլորը ունկնդրի մօտ ակնկալուած փոխադարձը չեն ունենար։
Հայոց եւ ատրպէյճանցիներու միջեւ այսօր ալ շարունակուող թշնամութիւնը չի կրնար անտեսել երկու ժողովուրդներու երաժշտական գետնի վրայ տարիներու ընթացքին գոյացուցած սերտ յարաբերութիւնը։
