Թռչնոց Բոյ՞նն ալ թռաւ

ՎԻԳԷՆ ԱՇԳԱՐԵԱՆ

[email protected]

Հայոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան 100-ամեակն է։ Հա­մայն հա­յու­թիւնը միաձայն իր բո­ղոքը կ՚ար­տա­յայ­տէ առ Թուրքիա, պա­հան­ջե­լով կա­տարո­ւած ոճի­րի ճա­նաչումն ու հա­տու­ցումը։ Ան­շուշտ իւ­րա­քան­չիւր գա­ղութ իրեն յա­տուկ ձե­ւով կ՚ոգե­կոչէ 100-ամեակը, տար­բեր մի­ջոցա­ռումներ կազ­մա­կեր­պե­լով. հո­գեհանգստեան պաշ­տօն, քայ­լարշաւ, բո­ղոքի ցոյց, մշա­կու­թա­յին ձեռ­նարկ, եւայլն։ Այս ծի­րին մէջ, Մե­ծի Տանն Կի­լիկիոյ Կա­թողի­կոսու­թիւնը ինքն ալ ու­նէր պատ­կա­ռելի մի­ջոցա­ռումնե­րու իր ցան­կը Լի­բանա­նի մէջ, որոնց անդրա­դառ­նալ կա­րելի չէ միայն այս կարճ գրու­թեամբ։ Բայց մաս­նա­ւոր ու­շադրու­թեան կ՚ու­զեմ յանձնել այս ձեռ­նարկնե­րու շղթա­յին մէկ օղա­կը կազ­մող՝ Լի­բանա­նի Ժը­պէյլ քա­ղաքին մէջ Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան Որ­բե­րու Թան­գա­րանը, որուն բա­ցու­մը կա­տարո­ւեցաւ Շա­բաթ 18 Յու­լիս 2015-ին։

Թան­գա­րանը, ուր ամ­փո­փուած են Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն ճո­ղոպ­րած եւ Լի­բանան հա­սած հա­զարա­ւոր որ­բե­րու առօ­րեան եւ կեն­ցա­ղը պատ­մող իրեր, պատ­կերներ եւ վկա­յու­թիւններ, կը գտնը­ւի «Թռչնոց Բոյն» անու­նը կրող որ­բա­նոց-դպրոց հա­մալի­րի սահ­մաննե­րէն ներս։ Այս որ­բա­նոցը հիմ­նո­ւած է 1926-ին, երբ Ամե­րիկեան Մեր­ձա­ւոր Արե­ւել­քի Նպաս­տա­մատոյց Ըն­կե­րու­թեան՝ Նիր Իսթ Րի­լիֆի տեղ­ւոյն հին որ­բա­նոցը, որը հիմ­նո­ւած էր 1920-ին կը փա­կուի եւ հոն կը փո­խադ­րո­ւին մինչ այդ Լի­բանա­նի հա­րաւը գտնո­ւող Սայ­տա քա­ղաքին մօտ 1918-էն սկսեալ կայք հաս­տա­տած այլ որ­բա­նոցի մը մա­նուկնե­րը, դա­նիացի մար­դա­սիրա­կան գոր­ծե­րու նո­ւիրո­ւած՝ Մա­րիա Ճա­գըպ­սը­նի հո­գատա­րու­թեան տակ։ Այդ ժա­մանակ, Նիր Իսթ Րի­լիֆի ջան­քե­րով Լի­բանան կը գտնո­ւէին Այնթա­պէն, Մա­րաշէն, Ատա­նայէն, Տար­սո­նէն, Մեր­սի­նէն եւ Ուրֆա­յէն մօտ 7000, իսկ Տիար­պէ­քիրէն, Մա­լաթիայէն եւ Խար­բերդէն մօտ 5000 այլ որ­բեր, որոնք տար­բեր շրջան­նե­րու 16 որ­բա­նոց­ներ զե­տեղո­ւած էին։ Նախ­քան Լի­բանան հաս­նի­լը, դա­րաս­կիզբին Դա­նիացի Եկե­ղեցա­սէր Տիկ­նանց Ըն­կե­րու­թեան մի­սիոնա­րու­հի Մա­րիա Ճա­գըպ­սըն Խար­բերդի մէջ կ՚օժան­դա­կէր հայ ժո­ղովուրդին որ­պէս հի­ւան­դա­պահու­հի Ամե­րիկեան հի­ւան­դա­նոցի մէջ։ Թռչնոց Բոյ­նը 1926-էն մին­չեւ 1969-ի աւար­տը կը մնար Դա­նիական պե­տու­թեան խնա­մակա­լու­թեան ներ­քեւ (Դա­նիական Մի­սիոնա­րական կազ­մա­կեր­պութեանց մի­ջոցաւ), որ­մէ ետք անի­կա կը տրո­ւի Մե­ծի Տանն Կի­լիկիոյ Կա­թողի­կոսու­թեան։ Ճա­գըպ­սըն կը մա­հանայ 1960-ին, եւ անոր մար­մի­նը կը թա­ղուի հա­մալի­րի մուտքին, յա­տուկ դամ­բա­րանի մը մէջ։

Թան­գա­րան ու­նե­նալու իրո­ղու­թիւնը ինքնին ան­շուշտ գնա­հատե­լի է, մաս­նա­ւորա­բար Լի­բանա­նահայ գա­ղու­թին հա­մար, որը ժա­ռան­գորդն է յետ-Եղեռնեան ժա­մանա­կաշրջա­նի դառ­նութիւ­նը տե­սած տաս­նեակ հա­զարա­ւոր այդ որ­բե­րուն եւ ուր նման թան­գա­րան մը՝ «Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը ամ­րագրող, որ­բե­րուն յի­շատա­կը ան­մա­հաց­նող եւ հայ­կա­կան պա­հան­ջա­տիրու­թեան փա­րով դառ­նա­լու կո­չուած» է (մէջ­բե­րուած Ազ­դակ օրա­թեր­թի 21 Յու­լիս 2015-ի հա­մարէն)։

Սա­կայն, ամիս­ներ առաջ Լի­բանա­նեան մա­մու­լը լու­րեր սփռեց, ըստ որոնց զբօ­սաշրջա­յին լայն նախագիծ մը պի­տի կա­ռուցո­ւի Թռչնոց Բոյ­նի ծո­վափեայ հա­տուա­ծին վրայ եւ որուն հա­ւանու­թիւնը տո­ւած է Կի­լիկիոյ Կա­թողի­կոսու­թիւնը, ըն­դա­ռաջե­լով անոր հո­վանիին տակ գոր­ծող Կա­լուա­ծոց Յանձնա­խումբի շա­հարկման ծրագ­րե­րու առա­ջար­կին։ Սոյն տա­րած­քին մէջ կը գտնո­ւին Սուրբ Գա­յանէ մա­տու­ռը եւ «Տէ­նիշ Հօլ»-ը (եր­կուքը կա­ռու­ց­ւած 1921-ին), ինչպէս նաեւ հա­մալի­րի մէկ փոք­րիկ ան­կիւնը զե­տեղո­ւած դամ­բա­րանը, որը կ՚ընդգրկէ ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն ազա­տած որ­բե­րու, ինչպէս նաեւ Բոյ­նին առըն­չո­ւած այլ հան­գուցեալ­նե­րու 33 ան­հա­տական գե­րեզ­մաննե­րը։ Ասոր աւել­ցաւ այլ յայ­տա­րարու­թիւն մը եւս՝ թէ այս դամ­բա­րանը եւս պի­տի «քա­կուի» եւ այդտե­ղի աճիւննե­րը պի­տի զե­տեղ­ւին Մա­րիա Ճա­գըպ­սը­նի դամ­բա­րանին եր­կու կող­մե­րը բա­ցուած հա­ւաքա­կան փո­սերու մէջ։ Այս բո­լորը բա­ւարար էին որ­պէսզի զայ­րոյթ եւ ընդվզում յա­ռաջա­նայ Լի­բանա­նահայ կարգ մը շրջա­նակ­նե­րէ ներս, ինչպէս նաեւ Լի­բանան­ցի ոչ հայ հան­րութեան մօտ, որոնք բո­ղոքե­ցին նախ՝ ան­հա­տական գե­րեզ­մաննե­րէ դէ­պի հա­ւաքա­կան փո­սեր փո­խադ­րե­լու որո­շու­մին դէմ (զայն հա­մարե­լով «սրբապղծու­թիւն»), եւ ապա՝ Թռչնոց Բոյ­նի խորհրդան­շա­կան եւ պատ­մա-մշա­կու­թա­յին ար­ժէքնե­րուն ան­յա­րիր նկա­տուող հո­ղաշեր­տի ծո­վեզե­րեայ մա­սը շա­հարկման նպա­տակով զբօ­սաշրջա­յին (private beach resort) ծրագ­րի հա­մար վար­ձու տա­լու մտադ­րութեան դէմ։ Առ այդ, հա­մացան­ցի վրայ բուռն ար­շաւ մը ծայր կ՚առ­նէ եւ ստո­րագ­րա­հաւաք կը սկսի, կոչ ուղղե­լով առ որ անկ է վե­րատե­սու­թեան են­թարկե­լու տրո­ւած որո­շումնե­րը, չա­ղաւա­ղելու հա­մար Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան որ­բե­րու յի­շատա­կը ան­մա­հաց­նող որե­ւէ մի­ջոցառ­ման իս­կա­կան ար­ժէ­քը։

Մի­ջադէ­պին ար­ձա­նագ­րած զար­գա­ցումնե­րը եւ պա­տաս­խան-հա­կադար­ձութիւննե­րը ցարդ կը շա­րու­նա­կուին։ Տա­կաւին կա­նուխ է վճռե­լու հա­մար թէ «ին­չը ի՞նչ է եւ ով ո՞վ է», սա­կայն գնա­հատե­լի եւ իմաս­տուն քայ­լով մը, Վե­հափառ Հայ­րա­պետը հրա­հանգ կու տայ կա­սեց­նե­լու դամ­բա­րանի եւ գե­րեզ­մաննե­րու տե­ղափոխ­ման հետ կա­պուած աշ­խա­տանքնե­րը Թան­գա­րանի բաց­ման նա­խօրեակին, առիթ տա­լու հա­մար յա­ւելեալ խորհրդա­ծութեանց եւ երկխօ­սու­թեանց։ Այ­սուհան­դերձ, սոյն «մի­ջադէ­պը» լոյս սփռեց հիմ­նա­կան մէկ իրա­կանու­թեան վրայ. ըն­կե­րաբա­նական իմաս­տով, գա­ղութս տա­կաւին կը կա­ռավա­րուի նո­ւիրա­պետա­կան դրու­թեամբ, ուր հա­ւաքա­կանու­թիւնը (հա­մայնքը) կը գե­րակշռէ ան­հա­տին վրայ, բայց միեւ­նոյն ժա­մանակ հա­ւաքա­կանու­թիւնը եւ անոր շա­հերը պաշտպա­նելու կո­չուած խա­ւը չէ ձեր­բա­զատո­ւած թա­փան­ցիկ հա­մակարգ ստեղ­ծե­լու կո­չերը ար­տա­քին վտանգ եւ դա­ւադ­րութիւն նկա­տելու վա­տառողջ շփո­թէն։

Որ­պէսզի «Թռչնոց Բոյն»-ն ալ չթռչի եւ մենք չբա­ւարա­րուինք եւ չհպար­տա­նանք լոկ «Ար­մէ­նիա Փողոց» անուանումով։

Մարիա Ճագըպսըն