Դժուարապատում՝ անձնականէն դէպի ընդհանրականը
Տ. ԼԵՒՈՆ ԱՐՔ. ԶԷՔԻԵԱՆ
(Նախկին Առաջնորդ Իսթանպուլի եւ Թուրքիոյ Կաթողիկէ Հայոց)
Լուսահոգիին մեզմէ անդարձ մեկնումին բօթը, ինծի համար, բոլորովին անակնկալ եկաւ։ Չհաւատացի քովս նստող անձին, որ կը տեղեկանար հեռախօսային լրասփիւռէն։ Ստուգե՛նք, ըսի։ Ստոգիւ, վերջին անգամ որ տեսեր էի մեր սիրեցեալ, հանգուցեալ Թոմիկը մի քանի ամիսներ առաջ, լրիւ կազդուրուած կը թուէր զինք դարանակալող հիւանդութենէն։ Աւա՜ղ բօթը իրական էր, ճակատագրին խորտակիչ հարուածը՝ անողոք։ Հանգչի՜ յաւերժութեան անստուեր լոյսերուն մէջ։
Նկատի առած ժամանակի եւ միջոցի սահմանները, վարանումի մէջ եմ՝ թէ ի՛նչ ըսեմ, ո՛ւրկէ սկսիմ, շեշտս ո՛ւր դնեմ։ Շատ դրուատիքներ կարելի է հիւսել լուսահոգիին համար, որոնցմէ բանիմաց ծաղկաքաղ մը լսեցինք իր դագաղին վրայ, յուղարկաւորութեան Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ անզուգականօրէն հոգեպարար մեղեդիներուն ընդելուզուած։ Կէտ մը՝ որուն կ՛ուզեմ սակայն անպայման ակնարկել այստեղ իր բարեհամբոյր, հեզաբարոյ խառնուածքն էր զրոյցի ընթացքին, նիւթը ի՛նչ որ ալ ըլլար, փշոտ թէ հեզասահ։ Այս ուղղութեամբ պիտի ուզէի հոս դիմել անձնական վկայութեան մը, միանգամայն որպէս պատմական վկայութիւն, նախ քան բնութագրելս խօսքիս աւարտին այն ինչ որ ինծի կը թուի իբրեւ իր մեծագույն արժանիքներէն մէկը։
2000 թուականի աշնան էր, երկրորդ վերադարձս Թուրքիա, յետ քսան տարիներու «կամաւոր աքսոր»իս, ինչպէս կը սիրեմ կոչել երկար տարիներու հեռակայութիւնս ծննդավայրէս, յետ նոյն տարուան Փետրուարի վերջերուն երկօրեայ յոյժ կարճատեւ, ասուպային այցիս։ Հրատարակութեան կը պատրաստուէր The Armenian Way To Modernity գրքիս Ալթուղ Եըլմազի հոյակապօրէն իրագործած թրքերէն թարգմանութիւնը՝ Ermeniler ve Modernite վերնագրով։ Անգլերէն բնագրին մէջ գրեթէ երեսուն անգամներ կիրարկեր էի “genocide” բառը, որ թարգմանուեր էր՝ թրքերէնի մէջ ընդհանրացած “soykırım” եզրով*։ Այս եզրը բաւական վարանումներու, նոյնիսկ «վախեր»ու տեղիք տուեր էր խմբագրութեան մօտ, ինչ որ զգացի հազիւ ոտք դրեր էի ԱՐԱՍի խմբագրաունը, գրեթէ շունչս հոն առնելով Եշիլգիւղի օդակայանէն։ Այս բառին գործածութիւնը այդ թուականներուն կրնար նոյնիսկ ծանր հետեւանքներ ունենալ։ Մանաւանդ որ նոր հրատարակուիլ սկսած «հեղինակաւոր» հանդէսի մը մէջ անձիս նկատմամբ շատ ծանր, լպիրշ վերագրումներ լոյս տեսեր էին, օտար, եւրոպացի (այո՛, այսպէս) մահացած գրիչի մը ձեռքէն, որոնք ե՛ւս աւելի սրեր էին վարանումներու խարտոցը։ Երկու ժամէ աւելի տեւող վիճարկում մը սկսաւ, որու ընթացքին արտայայտեցի նաեւ տրամադրութիւնս հրաժարելու հրատարակութենէն, բայց կը մնար արդէն կատարուած ծախսերուն հարցը։ Անշուշտ հարց ծագեցաւ նաեւ genocide եզրը՝ նման, բայց նուազ «վտանգաւոր» եզրով մը փոխարինելու մասին, թէպէտեւ խնդրին էութիւնը կը մնար անայլայլ։ Անձնապէս կը հակէի աւելի այս վերջին լուծումին, բայց խնդրելով երկու օրուան պայմանաժամ մը, որպէսզի կարենայի խորհրդակցիլ չորս բարեկամ, մասնագէտ, հայութեան մօտ եւ առ հասարակ հայագիտական շրջանակներու մէջ վարկ ու հեղինակութիւն վայելող անձերու հետ։ Իրականին մէջ նուրբ, միանգամայն ծանր հարց մըն էր՝ զոր կը դիմագրաւէինք։ Խորհուրդին դիմած անձերէս երկուքը հայ էին, հանգուցեալ Պրոֆեսորներ՝ Վլադիմիր Բարխուդարեան, Փոխ-Նապագահ ՀՀ Գիտութիւնների Ազգային Ակադեմիայի, եւ Ռիչըրտ Յովհաննիսեան, մեծագոյն մասնագէտներէն մէկը՝ Մեծ Եղեռնի եւ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան, իսկ երկուքը՝ օտար, հանգուցեալ Պրոֆ. Եոս Վայթենբերգ, եւ Պրոֆ. Մայքըլ Սթոն։ Բոլորն ալ միահամուռ եւ անվարան, եւ իրարմէ բոլորովին անկախ կերպով, առաջին հարցումէս իսկ, թելադրեցին եզրին փոփոխութեան վարկածը, բացառելով բացարձակապէս գրքին հրատարակութիւնը վտանգի ենթարկելու հաւանականութիւնը։ Որդեգրեցինք այս վարկածը**։
Ինչ որ կ՛ուզէի, սակայն, ընդգծել՝ այլեւս պատմական եւ գրեթէ անծանօթ մնացած, բայց նշանակալից իրադարձութեան մը այս վերյիշումով, այդ երկու ժամէ աւելի տեւող լուրջ վիճարկումի ընթացքին, որ՝ պարզ է՝ կ՛առթէր նաեւ յուզումներ, մերթ՝ վրդովմունք, Եդուարդի հանդարտ, անայլայլ, միշտ հեզաբարոյ եւ դրական լուծումի մը ի խնդիր մերձեցումն էր հարցին։ Նոյնիսկ, երբ որոշ պահու մը սեղանի վրայ դրուեցաւ հրատարակութենէն հրաժարելու վարկածը եւ ես արդէն կատարուած ծախսերու հարցը բարձրացուցի, ինք ամենայն հանդարտութեամբ եւ վեհանձնութեամբ՝ Այդ խնդիր չէ, Վարդապետ, ըսաւ։
Այս «պատմական» վերյուշով ուզեցի միայն՝ իրական, շօշափելի, միանգամա յն նշանակալից օրինակի մը վկայութիւնը ընծայել լուսահոգիին խառնուածքի ու նկարագրի, մանաւանդ վարքագծի կարկառուն եւ գրեթէ խորհրդանշական՝ պիտի ըսեմ՝ երեսակներէն մէկուն։ Բայց ինչ որ իմ կարծիքով Եդուարդ Թովմասեանի եւ, անշուշտ, իրեն հետ գործին ձեռնամուխ եղող գործընկերներուն մեծագոյն սխրանքը եղած է՝ նոյնինքն ԱՐԱՍ Հրատարկչատան նախաձեռնութիւնն է, ըստ իս։ Մեր ապրած վերջին երեսնամեակին, իսթանպուլահայութեան ծոցին մէջ ծնած, ընձիւղած, հասակ նետած երկու կարեւորագոյն նախաձեռնութիւններէն մէկն է այն՝ որոնք, առաւել կամ նուազ չափերով, ձեռնտու եղան հայ մտաւորական կեանքը իր կճեպէն, մանաւանդ թէ իր յետ-Եղեռնեան աւանդական դարձած կեթթոյէն*** դուրս հանելու՝ ԱՐԱՍ հրատարակչատունը եւ ԱԿՕՍ շաբաթաթերթը։ Կը կարծեմ՝ Արասի այս ուղղութեամբ վաստակը կրնայ մենագրութեան մը կամ դոկտորական ատենախօսութեան մը նիւթ դառնալ, մինչ ես պէտք է որ այստեղ հանգրիճեմ խօսքս, ի սրտէ մաղթելով անշուշտ այս մտածումիս իրականացումը։ Բնականաբար, ինչպէս ամէն հանգուցեալի հետքերէն, ի՛նչ դիրք եւ վաստակ ալ ունեցած ըլլայ, յուղարկաւորին սրտաբուխ մաղթանքն ու աղօքն է՝ կրկնելով ինչ որ խօսքիս սկիզբը կ՛ըսէի՝ երկնային յաւերժական այգաբացին ծագումը մեր սիրելի Եդուարդ Թոմիկի հոգիին վրայ։
* Անցողաբար դիտել տամ՝ որ եւրոպական բառին թէ՛ թրքերէն եւ թէ հայերէն վերածումներուն մէջ կայ հիմնական թիւրիմացութիւն մը։ Յունական genos եւ լատինական *caed- (սպաննել) բուներէն սերող այս նորաբանութեան մէջ, ըստ ՄԱԿ-ի 9 Դեկտ. 1948ի Համաձայնագրին (Convention) կողմէ «Genocide»ի մասին տրուած սահմանումին, յունական genos բունը առնուած է ո՛չ թէ իր երկու գլխաւոր իմաստներէն մէկը նշող «տեսակ»ի, «սեռ»ի կամ «ցեղ»ի, այլ «սերունդ»ի (generation) իմաստով, քանի որ, ըստ այդ սահմանումին, Genocide տեղի կ՛ունենայ՝ երբ «խումբ»ի մը անդամները կը վնասուին, առանց թուային բազմութեան պայմանի, լոկ՝ իրենց այդ տուեալ խումբին պատկանելիութեան պատճառով։ Այս «խումբ»երը կրնան ըլլալ, ըստ նոյնինքն Համաձայնագրին մէջ կատարուած թուարկումին՝ «ազգային» (այս եզրին ֆրանսական Լուսաւորապաշտ փիլիսոփայութեան սահմանած առումով, որ է «ազգութիւն»՝ քաղաքացիութեամբ որոշադրուած), «էթնիկ» («ազգային»՝ մեր հայ աւանդական առումով), «ցեղային», եւ «կրօնական»։ Ուրեմն «ցեղ»ը՝ genocide-ը որոշադրող չորս հիմնական դրդապատճառներէն միայն մէկն է եւ այդ ալ՝ ո՛չ թուայնօէն, ոչ ալ տարաժամանակային տարողութեամբ, այլ լոկ համաժամանակային հարթակի վրայ եւ թուայնօրէն անորիշ առումով։ Ուստի Genocide-ը որոշադրող էական, բաղկարար տարրը «ցեղ»ը կամ թիւը չեն, այլ արարքին դրդապատճառը կամ շարժառիթն է, թրքերէն “saik”։ Դժբախտաբար, ՄԱԿ-ի սահմանը, այս իսկ պատճառով, այնպիսին է՝ որ կրնայ ընթացք տալ անվերջանալի վէճերու, ինչպէս յաճախ պատահած է ու կը պատահի, սպանդի մը «ցեղասպանութիւն» որակումին կամ ոչ որակումին առնչութեամբ։ Այսօր իսկ, մեր աչքերուն առջեւ, ինչ որ տեղի կ՛ունենայ Գազայի մէջ՝ շատերու կողմէ կը մեկնաբանուի իբրեւ «ահաբեկումի դէմ պայքար»։ Արդարեւ դժուար է, եթէ ոչ անկարելի՝ ըստ դիպաց, գտնել փաստաթուղթեր՝ որոնք մերկապարանոց վկայեն «խումբ» մը բնաջնջելու դիւային դիտաւորութեան կամ ծրագրի մասին։
** Հարցը իր վերջնական լուծումը գտաւ, գոնէ այս տողերը գրողին համար, երբ Պոլսոյ Հայ Կաթողիկէներու առաջնորդութեան հարցով ինծի եկած առաջարկին վերջնական հաւանութիւնս տալէ առաջ այցելեցի Վատիկանի մօտ Թուրքիոյ այդ տարիներու Աւագ Դեսպան՝ Քենան Կիւրսօյ Պէյի։ Պարզելով ինծի եկած առաջարկը, որուն ինք տեղեակ էր արրդէն, ըսի որ ես ունիմ Հայոց ցեղասպանութեան մասին տասնհինգէ աւելի գիտական, ծաւալուն յօդուածներ, զորս չեմ կրնար մերժել, ուրանալ կամ հերքել։ Ինք, ամենայն յստակութեամբ, նաեւ իր ներկայացուցած Պետութեան անունով, հետեւեալը ըսաւ. «Դուք հանգիստ եղէ՛ք։ Ես ինքս կարդացած եմ Ձեր յօդուածներէն շատերը, նաեւ անձնական հետաքրքրութեան բերմամբ։ Դուք Ձեր միտքը կը յայտնէք ամենայն անկեղծութեամբ եւ յստակութեամբ, բայց Ձեր գրութիւններուն մէջ չեմ հանդիպած նոյնիսկ մէկ բառի՝ որ անարգական կամ վիրաւորական ըլլայ Թուրք ժողովուրդին կամ Թուրքիոյ պետականութեան հասցէին։ Դուք շարունակեցէ՛ք այսպէս եւ հանգիստ եղէ՛ք»։
*** Իտալերէն ghetto բառէն, որ կը գրուի երկու t-ով, ինչպէս եւ կը հնչուի։
