Դէպի Սիլիվրի՝ Ռուբէն Սեւակի հետքերով
ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
Յիշողութեան վայրերուն հետ մերձաւորութիւնը ներքին անհանգստութիւն մը կու տայ մեզի։ Վայրը, որ յիշողութիւն կը կրէ կամ ունի, ուծացած է ինքնին եւ այցելութիւնները կը դառնան առիթներ վերագրելու անոնց նախկին կամ բոլորովին նոր իմաստ, արթնցնելու, վերադարձնելու իրենց յուշը, յիշեցնելու իրենց թէ ի՛նչ էին ու ե՛ն ալ տակաւին։ Առանց անդրադարձումի՝ թերի պիտի ըլլայ այդ վայրը։ Մենք պէ՛տք է յիշենք, որպէսզի անոնք ըլլա՛ն։
Այսպէս սկսաւ մխիթարեանցի աշա-կերտներուս հետ ճանապարհորդութիւնը Ռուբէն Սեւակի հետքերով։ Սիլիվրի ծնած բանաստեղծը իրենց ընտանեկան տան վայրին վերաբերեալ որոշ տեղեկութիւններ կը փոխանցէր արդէն «Մանչերուն գերեզմանը» արձակին մէջ՝ գրուած Լոզան, 1913-ին։ «Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր» շարքին այս պատումը մանկութեան անհոգ օրերու յիշատակ մը կը բերէ հեղինակէն. կը յիշէ Սեւակ «այն օրհնեա՜լ օրերը, երբ ուղեղիս, ջիղերուս, մարմնիս բոլոր բջիջները այնպէ՜ս լեցուած էին կեանքով՝ որ մահուան գաղափարին համար տեղ չէր մնացած...»։ Այդ էջերուն վրայ է որ կը յիշատակուի պապենական տունը։ «Սիլիվրիի այդ աշտարակը ճիշդ մեր տան դէմն էր. բարձր ու խարխուլ մինարէ մը՝ յունական հին մեհեանի վրայ թառած. մեհեանը դեռ կանգուն է՝ մինարէն փլած...»։
Յիշատակի այս փշրանքը սրբութեան մը նման արձանագրելով ծոցատետրիս մէջ՝ կապ հաստատեցի Ռուբէն Սեւակի եղբօր՝ Քերովբէ Չիլինկիրեանի զաւկին՝ պր. Յովհաննէս Չիլինկիրեանին հետ։ Առաջին օրէն մինչեւ վերջինը զօրակից ու խորհրդակից էր ան մեզի այս ձեռնարկին մէջ։ Պր. Չիլինկիրեան տրամադրեց լուսանկարներ՝ 1960-ին Ռուբէն Սեւակի զաւկին՝ Լեւոնին դէպի Սիլիվրի կատարած ուղեւորութենէն, որու ընթացքին իրեն ընկերացած էին կողակիցը՝ Ժանեթ եւ Սեւակի քրոջ աղջիկը՝ Ատրինէ Յակոբովիչ-Մալակեան։ Ռուբէն Սեւակի հատընտիր հատորի մը մէջ հանդիպած էի տունը ցուցնող այլ լուսանկարի մըն ալ, զոր նոյնպէս հետս ունէի այցելութեանս օրը։ Թէեւ գիտէի որ ո՛չ թէ ասիկա, այլ պր. Չիլինկիրեանի ուղարկածն է ճիշդը։
Պոլսոյ մերձակայ, ծովափնեայ այս գիւղը մինչեւ 1915-ը 160 տան մէջ բնակող 1000 հայ կը հաշուէր իր բնակիչներու շարքին։ Ասքանազեան վարժարանի կողքին, կար նաեւ Ս. Գէորգ եկեղեցին։ Չիլինկիրեանները գիւղաքաղաքի հարուստ ընտանիքներէն էին։ Իրենց ունեցած աւելի քան տասը կալուածաթուղթերը տակաւին կարելի է տեսնել Յովհաննէս-Իրմա Չիլինկիրեանի յիշատակի տան մէջ, Նիս։ Ռուբէն Սեւակ նամակի մը մէջ կը խոստովանէր, թէ եթէ բժիշկ չըլլար, ապա պիտի ուզէր զբաղիլ հողագործութեամբ։ Եւ իր երազն էր օր մը վերադառնալ Սիլիվրի ու զբաղիլ հողագործութեամբ։ «Ամենավերջին փափաքս է օր մը կարենալ գիւղ քաշուիլ ու կեանքիս վերջին տարիները դաշտերուս ու հողերուս վրայ անցընել լռութեան ու բնութեան մէջ», կը գրէր ան 1912 թուակիր նամակի մը մէջ։
Սեւակին այս տողերը դատապարտուած էին երազանք մը մնալու։ Պր. Չիլինկիրեանի տրամադրած լուսանկարներուն մէջ կային դրուագներ ալ, որոնք կը յաւերժացնէին Սեւակը որպէս որսորդ։ Եւրոպական համալսարաններուն մէջ բժշկագիտական կրթութիւն ստացող ու այնտեղ ալ պաշտօնավարող Սեւակին համար, վստահաբար, վերադարձի վայր մը ու ապաստան մըն էր հայրենական այս ոստանը, Սիլիվրին։
Մեր այցելութիւնը նշանակալից դարձնելու նպատակով կապ հաստատեցինք Սիլիվրիի քաղաքապետութեան հետ։ Փոխ-քաղաքապետը, որ ուղեկից ազնիւ պաշտօնեայ մըն ալ տրամադրեց մեզի, կարելի բոլոր միջոցներով օժանդակեց մեր ձեռնարկի յաջողութեան համար։ Սիլիվրին փոքրիկ բնակավայր մըն է, հետեւաբար դիւրին եղաւ մօտաւորապէս գտնել այն թաղը, ուր բնակած ըլլալու էր Չիլինկիրեան գերդաստանը։ Ուրախութիւն էր նաեւ յայտնաբերել մնացորդները այն տան, որու լուսանկարը սխալմամբ տեղադրուած էր հատընտիր ժողովածոյի մը մէջ։ Ուրեմն, կը զգայի, որ անհաւանական չէ յայտնաբերել նաեւ Սեւակին իրական տունը։
Պր. Չիլինկիրեանի առաքած լուսանկարները ի ձեռին՝ փողոց առ փողոց տուն կ՚որոնէինք, քաղաքի տարեց բնակիչներուն կը հարցնէինք, քանի որ հսկայ տունը կանգուն էր գոնէ մինչեւ 1960-ականները։ Եւ վերջապէս մեզի ցոյց տուին ազատ տարածութիւն մը, ուր կը նշմարուէին տան հիմքերը, ալաթուրքա ճեմիշները, սենեակները իրարմէ զատող պատերուն հետքերը։ Ահա՛ տունը, աւելի ճիշդ՝ Սեւակենց տան մնացորդը։ Ուրախութիւն ու տխրութիւն կը զգանք միաժամանակ։ Ուրախ ենք որ գտած ենք տունը, սակայն տխուր՝ որ այս վիճակի մէջ է ան։ Բոլոր այս ընթացքին կը զրուցէինք անշուշտ քաղաքապետարանի պաշտօնեային հետ, կը պատմէի իրեն Ռուբէն Սեւակին մասին։ Հետաքրքրուած էր, կը մտածէր կազմակերպել ծանօթացումի ներկայացում մը հայ բանաստեղծին մասին, հրաւիրել զիս՝ որպէսզի խօսիմ իրենց, թերեւս կարելի ըլլար յուշաքար մը, յիշատակի ցուցանակ մը տեղադրել ի յիշատակ սիլիվրիցի այս անծանօթ բանաստեղծին (ինչպէս որ ըրած էին սիլիվրիցի Ս. Նեկտարիոսի, 1846-1920, տան համար)։
Սեւակ, գիտենք, կը նահատակուի 1915-ին։ Սիլիվրին, ինչպէս վերն ալ ըսի, անկիւն մըն էր իրեն համար, ուր թերեւս վերադառնար հետագային։ Տունը կանգուն էր իրմէ ետք ալ։ Հայրն ու մայրը այնտեղ էին։ Հայրը կը մահանայ 1920-ականներուն, Սիլիվրիի մէջ, երբ գիւղաքաղաքը կը գտնուէր յունական բանակի գրաւման տակ։ Յոյները Սեւակենց տան վերնայարկը վերածած էին բանակային կեդրոնատեղիի։ Սեւակին հայրը՝ Յովհաննէս երբ կը մահանայ, յուղարկաւորութիւնը կը կատարուի զինուորական պատիւներով, քանի որ ան հայրն էր օսմանեան բանակի հարիւրապետ Ռուբէն Սեւակի։ Բանաստեղծին մայրը՝ Արմաւենի Չիլինկիրեան, յունական բանակին հետ կը լքէ հայրենի քաղաքը։ Ան կը վախճանի 1934-ին, Սելանիկի մէջ, ուր կը թաղուի հայկական գերեզմանատան մէջ։
Յիշողութիւնը վառ պահելու համար կարիքն ունինք այս ջանքին, այս երթին, Սեւակ կամ այլ անուն մը կապելու համար վայրի մը, վերադարձնելու համար զիրենք իրենց քաղաքներուն։
