Դէպի լիակատար մատենագրութիւն
13 Մարտ Երեքշաբթի օր թերթիս այցելութիւն կատարեց Հայաստանի Ազգային Գրադարանի գիտաշխատող Արմէն Խաչատրեան։ Ան երկշաբաթեայ աշխատանքային այցով Իսթանպուլ ժամանած էր եւ առիթէն օգտուելով հանդիպումներ ունեցաւ պոլսահայ գրական շրջանակներու եւ Հրանդ Տինք Հիմնարկի հետ։
ԼՈՒՍՅԷՆ ՔՈՓԱՐ
Լ.Ք.- Պոլիս առաջի՞ն անգամ կ՚այցելէք։
ԱՐՄԷՆ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ- Ո՛չ։ Առաջին անգամ Պոլիս այցելած եմ 2010 թուականին՝ պոլսահայ ընկերներուս հրաւէրով։ Առաջին այցելութիւնս լայն արձագանգ գտաւ Պոլսոյ հայ համայնքին մէջ, որուն անդրադարձած էր մինչեւ անգամ տեղւոյն հայկական մամուլը։ Ատկէ ետք զանազան առիթներով, նաեւ օդափոխութեան համար քանիցս Պոլիս այցելած եմ տարբեր տարիներու ընթացքին։ Եւ ամէն անգամ երբ Պոլիս կու գամ, կարծէք թէ առաջին անգամ կու գամ...
Լ.Ք.- Հայաստանի Ազգային Գրադարանի մէջ ձեր ստանձնած պաշտօնը կրնա՞ք պատմել։
Ա.Խ.-Ինչպէս գիտէք, Հայաստանի Ազգային Գրադարանը աշխարհի ամէնէն մեծ պահոցն է հայ տպագիր արտադրանքի։ Վերջին տարիներու դրութեամբ հոն կը հաշուուի աւելի քան 6,3 միլիոն միաւոր, ի թիւս որոնց՝ գիրքեր, լրագիրներ, քարտէզներ, պաստառներ, ատենախօսութիւններ, ձայնանիշեր, նամականիշեր, մատենանիշներ, բացիկներ, օրացոյցներ, թղթադրամներ, տեսալսողական եւ ելեկտրոնային կրիչներ (CD, DVD) եւ այլն։
Այս պատկառելի հայագիտական կառոյցին մէջ կը պաշտօնավարեմ 2015 թուականէն ի վեր՝ որպէս գրադարանավար-մատենագէտ։ Գլխաւոր աշխատանքս որ կատարած եմ, եղած է հայ գիրքի մատենագիտութեան դաշտին մէջ, որուն վեցերորդ հատորեակին համախմբագիրը եւ սրբագրիչը եղայ։ Ատկէ զատ, կը պատրաստեմ հայերէն տպագիր «Աստուածաշունչ»ի համահաւաք գրացանկ մը, որ տակաւին համալրման փուլին մէջն է։
Լ.Ք.- Ի՞նչ առիթով հոս կը գտնուիք։
Ա.Խ.- Հայաստանի Ազգային Գրադարանի Մատենագիտութեան եւ գրադարանագիտութեան բաժինը տասնամեակներէ ի վեր հետամուտ եղած է աշխարհով մէկ սփռուած հայերէն եւ հայատառ գիրքերու ցանկագրման, մատենագիտօրէն նկարագրման, ցուցակներու ճշգրտման եւ նմանաբնոյթ հետազօտական այլ աշխատանքներու կատարման։
Ընդհանրապէս նախընտրելի է, որ մատենագէտը գիրքը անձամբ շօշափէ, թերթատէ, ուսումնասիրէ, որմէ ետք մատենագիտական նկարագրութիւնը կատարէ առ աչօք (de visu), քանի որ ան պատասխանատու կը դառնայ իր աշխատանքին համար։ Միայն այն պարագային, երբ գիրքը առհասարակ չէ գտնուած որեւէ տեղ, սակայն այդ մասին կայ յիշատակութիւն հեղինակաւոր մատենագէտներու (Զամինեան, Զարբհանալեան, Ղազիկեան, եւն) աշխատութեանց մէջ, մենք նոյնութեամբ կը կրկնենք անոնց նկարագրածը՝ յղում կատարելով այդ աղբիւրներին։ Հնատիպ շրջանի գիրքերը նկարագրելիս պատահած են, որ այդ գիրքերու մասին փոխանցուած տեղեկութիւնները, որքան ալ որ թերի ըլլան, հիմք հանդիսացած են անոնց նկարագրութիւններուն համար՝ նկատի ունենալով խորհրդային ժամանակներու ճամբորդական խոչընդոտները եւ այդ պատճառաւ արտասահմանեան գրադարաններու մէջ ուսումնասիրութիւններ կատարելու անհնարինութիւնը...
Մատենագիտական թերի կամ սխալ նկարագրութիւնը կրնայ դուռ բանալ սխալ եզրակացութեան կամ թերի ուսումնասիրութեան։ Տարբեր անձեր տարբեր ձեւով գիրքերը կը նկարագրեն, մինչդեռ Ազգային Գրադարանը այդ նպատակաւ սկզբունքներ մշակած է։ Բացի ասկէ՝ տեղւոյն վրայ աշխատիլը ժամանակի ահռելի խնայողութիւն կ՚ըլլայ։ Փորձը ցոյց տուած է, որ հեռահար նամակագրութեամբ գործին արդիւնքը կը տուժէ։ Մատենագիտական եւ հետազօտական աշխատանքները այս կերպով կը դանդաղին եւ ի վերջոյ՝ ապարդիւն կը մնան։
Անցեալ տարի Ազգային գրադարանէն երկու աշխատակիցներ այցելեցին Իսթանպուլի Աթաթիւրքի անուան գրադարանը եւ հոն ուսումնասիրեցին հայկական տպագիր հաւաքածոները։ Այդ միջոցին հայերէն նոր գիրքեր յայտնաբերուեցան, որոնցմէ մաս մը անյայտ էին հայ գիրքի մասնագէտներուն։ Խորհեցանք որ Պոլսոյ հայկական գրադարաններու մէջ եւս կրնան պահպանուած ըլլայ հայերէն գիրքեր, որոնք ոչ միայն չեն գտնուիր հայաստանեան գրադարաններու մէջ, այլեւ կը բացակային հայ գիրքի մատենագիտութենէն։ Ուստի այդ նոյն ծրագրին շարունակութեամբ է, որ Պոլիս կը գտնուիմ։
Լ.Ք.- Գտա՞ք այնպիսի գիրքեր։
Ա.Խ.- Այո՛, բաւական գտած եմ եւ զանոնք մանրակրկիտ կերպով ուսումնասիրած։
Պէտք է ըսել, որ սոյն համագործակցութեան առաջին հանգրուանը եղաւ Թուրքիոյ Հայոց Պատրիարքարանի գրադարան-մատենադարանը, որ 2004 թուականանէն ի վեր կը կրէ Սուրբ Աթոռոյ երանաշնորհ գահակալներէն Մաղաքիա Պատրիարք Օրմանեանի անունը։ «Օրմանեան» գրադարան-մատենադարանի հայերէն հաւաքածոն կը պարունակէ շուրջ 16478 միաւոր տպագիր արտադրանք։ Այդուհանդերձ, յիշեալ գրադարանը չունի հանրային ծառայութիւններ, քանի որ ան գրադարանային կազմակերպեալ վիճակի մը մէջ չէ, եւ տակաւին դասաւորման աշխատանքներու մէջ գտնուելու պատճառաւ ընթերցասրահի դրութեամբ մատչելի չէ որեւէ ընթերցողի համար։
Առիթէն օգտուելով՝ կ՚ուզեմ իմ խորազգած շնորհակալութիւնս յայտնել Թուրքիոյ Հայոց Պատրիարքական Ընդհանուր Փոխանորդ Գերշ. Տ. Արամ Արքեպս. Աթէշեանին՝ իր ջերմ ընդունելութեան եւ սիրալիր հիւրընկալութեան համար, «Օրմանեան» գրադարան-մատենադարանի տեսուչ Արժ. Տ. Գրիգոր Աւ. Քհնյ. Տամատեանին՝ իր պատրաստակամ ընդառաջումին եւ փոխ-գործակցութեան համար, ինչպէս նաեւ՝ սոյն գրադարան-մատենադարանիս միակ պաշտօնէին՝ իր բարեացակամ աջակցութեան համար։ Մասնայատուկ շնորհակալութիւն կը յայտնեմ «Հրանտ Տինք» հիմնադրամին, որ հոգաց իմ ճամբորդական ծախսերը՝ ճանապարհորդական դրամաշնորհ մը տրամադրելով ինծի...
Լ.Ք.- Հայ կաթողիկէ համայնքի մատենադարաններէն գիրքեր գտա՞ք։
Ա.Խ.- Դժբախտաբար, կարճ ժամանակաւ կը գտնուիմ Պոլսոյ մէջ, եւ այս երկու շաբթուան ընթացքին կարելի չէր մէկ անգամէն բոլոր հայկական գրադարանները այցելել եւ մատենագիտական ուսումնասիրութիւններ կատարել։ Նշեմ որ, ոչ միայն Հայ կաթողիկէ համայնքին մէջ, այլեւ առհասարակ՝ պոլսահայ համայնքին այլեւայլ շրջանակներու մէջ հայերէն գիրքերու նկատելի պաշարներ կան, որոնց ուսումնասիրութիւնը ժամանակի կը կարօտի։
Լ.Ք.- Ձեր պատրաստած նորայայտ գիրքերու ցուցակը ի՞նչ կարեւորութիւն կրնայ ունենալ։
Ա.Խ.- Մատենագիտական ցուցակները, աղբիւրագիտական արժէք ներկայացնելով, կարեւոր են յատկապէս՝ գիտաշխատողներու, ուսումնասիրողներու եւ գրքագէտներու համար։ Հայ գիրքի մասնագէտները ջանք թափած են, որպէսզի իրենց տեսադաշտէն չվրիպի որեւէ հայերէն գիրք, որ այլեւս պատմութեան կը պատկանի։ Սակայն ինչպէս միւս գիտական հետազօտութիւնները, մատենագիտութիւնը եւս զերծ չէ բացթողումներէ։
Հայաստանի Ազգային Գրադարանը ներկայիս հրատարակութեան կը պատրաստէ «Նորայայտ անուններ («Հայ գիրք» եւ «Հայ մամուլ» համահաւաք մատենագիտական ցանկերում չներառուած գրքեր եւ պարբերականներ)» մատենաշարին առաջին պրակը, որուն համախմբագիրն է գրադարանիս մեծարգոյ տնօրէն տիար Տիգրան Զարգարեան։ Ան միաժամանակ «Հայ գիրք» եւ «Հայկական շարունակական հրատարակութիւններ» նախագծերի ղեկավարն է, որուն ամէնօրեայ լայնածաւալ աշխատանքներու շնորհիւ մեծ թափ առած է Ազգային գրադարանի հայերէն տպագիր հաւաքածոներու թուայնացման գործընթացը։
Լ.Ք.- Հրապարակուած ցանկի մէջ արձանագրուած գիրքերուն թուայնացուած ձեւը պիտի կրնա՞նք գտնալ։ Ինչպէ՞ս։
Ա.Խ.- Ազգային գրադարանի տեսիլքն է աշխարհասփիւռ հայ գիրքը մատչելի եւ տրամադրելի դարձնել ընթերցողին։ Հայաստանի գրադարաններէն բացակայ գիրքերը կը փորձենք ընթերցողին հասանելի դարձնել գէթ թուայնացման ճամբով՝ միաժամանակ համալրելով առկայ մատենագիտական ցուցակները։ Գիրքը իր արժէքը ձեւով մը կը կորսնցնէ եթէ չհասնի ընթերցողին։
Հարկաւ թէ իմ պատրաստած նորանուն գիրքերու ցանկը պէտք է փոխանցեմ Ազգային գրադարանի ղեկավարութեան՝ ի տնօրինութիւն։ «Օրմանեան» գրադարան-մատենադարանի տեսուչ Տ. Գրիգոր Աւ. Քհնյ. Տամատեանի փոխանցմամբ՝ ապագային կարելի պիտի ըլլայ իմ յայտնաբերած գիրքերուս թուային պատճէնները նոյնպէս ստանալ՝ նկատի ունենալով, որ այդ գիրքերը արդէն իսկ տպարանէն ելած ատենը հանրութեան սեփականութիւնը դարձած են։ Զանոնք թուայնացնելու համար հեղինակային իրաւունքի հարց ալ պիտի չծագի, քանի որ այդ գիրքերը բաւական հին են եւ այդ իմաստով օրէնքի խախտում մը, կարծեմ թէ, պիտի չըլլայ։
Լ.Ք.- Ձեր աշխատութիւնները աւարտին հասա՞ն, թէ կրկին պիտի գաք։
Ա.Խ.- Թուրքիոյ Հայոց Պատրիարքարանի գրադարան-մատենադարանի մէջ մատենագիտական աշխատանքներուս մէկ մասը միայն կրցայ իրականացնել։ Ժամանակ շատ ծախսեցի յատկապէս որոնողական աշխատանքներու եւ բաղդատական ստուգումներու վրայ։ Երբեմն գրացանկերու վրայ նկարագրական անճշդութիւններ կը պատահին, որոնք կը դժուարացնեն փնտռտուքս։ Ստիպուած կ՚ըլլամ այդ գիրքերը եւս պատուիրել, որպէսզի հասկնամ անոնց բովանդակութիւնը։ Սակայն եւ այնպէս, առկայ հնարաւորութիւններու պայմաններով, իմ մատենագիտական ուսումնասիրութիւնս արդիւնաւէտ կը գնահատեմ։ Կը յուսամ թէ մօտ ապագային պիտի կարենամ կրկին Պոլիս այցելել եւ լրացնել անաւարտ մնացած հետազօտական աշխատանքներս։
