Դասախօսութիւն Փարիզ ի Յառաջ օրաթերթի մասին
ՆԱԶԼԸ ԹԷՄԻՐ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆ
Անցեալ Հինգշաբթի դասախօսութիւն մը տեղի ունեցաւ Փարիզի Արեւելեան Լեզուներու եւ Քաղաքակրթութիւններու համալսարանական գրադարան «ՊՈՒԼԱՔ»ի մէջ, նիւթ ունենալով Փարիզի «Յառաջ» օրաթերթը։ Թերթը հիմնուած է Շաւարշ Միսաքեանի (Զիմարա, 1884 Փարիզ, 1957) կողմէ, 1925-ի Օգոստոսին։ Շաւարշ Միսաքեան նախապէս մէկ տարի վարած է օրաթերթին խմբագրութիւնը 1908-ին Արեւմտեան Հայաստանի Կարին քաղաքին մէջ, ապա Պոլիս գալով աշխատակցած է նաեւ Ազատամարտի խմբագրութեան։ Երբ 1915-ին թուրք կառավարութիւնը կը ձերբակալէ հայ մտաւորականներ, Միսաքեանը թաքստոցի կեանք ապրելով, աքսօրէն կը խուսափի մինչեւ 1916։ Ի վերջոյ ան ալ հայու ճակատագրին ենթարկուելով կը բանտարկուի, մինչ առիթ կը փնտռէր Պոլիսէն հեռանալու։ 1918-ին զինադադարի շնորհիւ ազատ կ՚արձակուի, ու 1924-ին կը մեկնի Ֆրանսա իր ամուսնութենէն ետք։ Ահա այսպէսով «Յառաջ»ը կը վերահաստատուի այս անգամ Փարիզի գաղութին մէջ նախ իբր երկօրեայ, ապա որպէս օրաթերթ 1927-ին։ 1957-ին Շաւարշ Միսաքեանի յանկարծամահ ըլլալէն յետոյ, իր աղջիկը, Արփիկ Միսաքեանը կը ստանձնէ խմբագրութեան պաշտօնը, միշտ հաւատարիմ մնալով հօրը մտածելակերպին ու յանդգնութեանը։ Արփիկ Միսաքեան կը մահանայ 2015-ին։
Ժամանակի ընթացքին «Յառաջ» գրաւած է հսկայ տեղ մը Ֆրանսահայ գաղութին մէջ։ Ան դարձած է ոչ միայն Փարիզի, այլ աշխարհի չորս կողմը ցրուած հայոց ապաստանը, ուր սփիւռքահայերը առիթ ունեցած են ապրելու իրենց հայութիւնը։ Սակայն դժբախտաբար այս օրաթերթը չկրցաւ տոկալ նիւթական ու ընկերային դժուարութիւններուն, որոնք հայ մամուլի այսօրուան իրականութիւնն են։ Ան փակուեցաւ 2009-ին։ «Յառաջ»ի բացակայութեամբ ֆրանսահայ համայնքը կորսնցուց արտայայտութեան դաշտ մը, ուր կը ցոլանար իր հոգին։ Ահա դասախօսւթիւն մը որ մօտէն կը ծանօթացնէ «Յառաջ»ի ներաշխարհն ու կը նկարագրէ անոր տեղը հայ իրականութեան մէջ։
Դասախօսութիւնը սկսաւ ֆրանսացի Պենժամին Կիշառի խօսքով, որ անդրադարձաւ Յառաջի թուայնացման ծրագրին։ Ան պատմեց թէ ՊՈՒԼԱՔ-ը եւ ԱՐԱՄ Ընկերակցութիւնը գործակցելով սկսած են այս օրաթերթը թուայնացնել։ Յետոյ միջոցառումը շարունակեց յայտնի գրող Գրիգոր Պըլտեանի խօսքով, որ երկար տարիներ աշխատակցած է օրաթերթին իր յօդուածներով։ Ան բացատրեց օրաթերթին բովանդակութիւնն ու անցեալը, շեշտելով թէ «Յառաջ» կապ կը ստեղծէր աշխարհի բոլոր հայութեան հետ եւ դարձած էր կարեւոր կեդրոն մը։ Իսկ Արփի Թոթոյեան, որ շուրջ երեսուն տարիներ աշխատած է «Յառաջ»ի մէջ, անդրադարձաւ թերթին ներքին ապրումներուն, որոնց շատ քիչ տեղեակ է հանրութիւնը։ Կ՚արժէ իր խօսակցութեան տեղ տալ, որ կը նկարագրէ հայ մամուլի իւրայատուկ ու հետաքրքրական աշխարհը։
«Այսօր խօսիլ «Յառաջ»ի վերջին քառորդ դարուն մասին, «կար ու չկայ»ով ընտանեկան պատմութիւն մը պատմելու կը նմանի։ «Յառաջի ընտանիք» որակումը Արփիկ Միսաքեանինն էր. այդ ընտանիքը կը բաղկանար խմբագրութեան ու տպարանի անձնակազմէն, աշխարհի ամէն կողմի քոյր-եղբայր եւ զարմիկներէ. աշխատակից, թղթակից, զանազան ձեւի օգնականներէ։
«Ընտանիք» բառին գործածութիւնը ամէն անգամ թեթեւ քմծիծաղի մը պատճառ կ՚ըլլար, բայց այսօր կը խորհիմ թէ տեղին բնորոշում մըն էր։ Անոր «գլուխ»ն ու «անդամ»ները ճի՛շդ այդ վերաբերումը ունէին գործին նկատմամբ, որ Ֆրանսայի հայկական ձայնն էր։ Ո՛չ դժուարութիւն, կամ անկարելիութիւն, ո՛չ անհամաձայնութիւններ, հակադրութիւններ երբեք արգելք եղան որ այդ ձայնը հնչէր ամէն օր։
1984 Հոկտեմբերին, երբ մաս կազմեցի այդ ընտանիքին, հինգ անդամ ունէր ան. խմբագրատան մէջ Արփիկ Միսաքեանի հետ կար օգնական խմբագիր Հրանդ Աճէմեանը, որ քանի մը տարի ետք ԱՄՆ մեկնեցաւ։ Տպարանը կ՚աշխատէին Միշէլը, Երուանդը, Յարութը։ Առաջինը տպողն էր, երկու միւսները՝ գրաշարները։ Նման գործի համար այս փոքր անձնակազմը շատեր զարմացուցած է, բայց պէտք չէ մոռնալ որ «Յառաջ»ը ետին ո՛չ կուսակցութիւն, ո՛չ ալ նեցուկ կազմակերպութիւն մը ունէր. ունէր միայն նեղ օրի կռուան քանի մը բարեկամներ։
Գործը գլուխ հանել կարելի կ՚ըլլար դերերու յստակ բաժանումով ու լարուած աշխատանքով։ Այդ աշխատանքին անմիջականը, ժամերու հետ մրցելու պարտադրողը առտուան բաժինն էր. այսինքն՝ առաջին եւ վերջին էջերուն պատրաստութիւնը։
Ա. էջը տեղն էր օրուան լուրերուն, խմբագրականին, օրը օրինին, թուրք մամուլին մեզի վերաբերող էջերուն, «Տխրունի»ներուն, եւլն.։ Վերջին էջը յատկացուած էր ծանուցում եւ յայտարարութիւններու, մահազդներու, ի հարկին նաեւ Ա. էջէն աւելցած գրութեան մը շարունակութեան։
Ինչ կը վերաբերի դերերու բաշխումին, խմբագրութեան մէջ ֆրանսական ու միջազգային լուրերու բաժինը ստանձնած էր Արփիկ Միսաքեան։ Ինք կը գրէր նաեւ «Տխրունի» խորագրուած մահագրութիւնները, ամէն անգամ որ ծանօթ անձնաւորութեան մը մահուան լուրը հասնէր։ Ան առտուն ժամը 7։30-էն սեղանին գլուխը կ՚ըլլար, աչքը սեղանը ծածկած թերթերուն, իսկ ականջը՝ ձայնասփիւռի լուրերու հաղորդումներուն։ Պէտք էր կարեւորագոյնները ընտրել, թարգմանել, ամփոփել ու մեկնաբանել։ Խմբագրական ու «Օրը օրին»ը յաճախ նախորդ օրուընէ գոնէ սեւագրութեան վիճակին մէջ պատրաստ կ՚ըլլային։
Այս «խոհանոց»ին մէջ իմ պարտականութիւնս երեւանեան լրատուութիւնը պատրաստել, թուրք մամուլը աչքէ անցնել ու արտատպելիքը ընտրել էր։ Նորէն դասաւորելու, թարգմանելու, ամփոփելու, մեկնաբանելու աշխատանք։
Օրուան երկրորդ կէսին պէտք էր յաջորդ թիւին, կամ թիւերուն համար ներսի էջերու նիւթեր պատրաստել. յօդուած, թղթակցութիւն, թարգմանութիւն, գաղութի լուրեր, հասած ձեռագիրներ կարդալ ու սրբագրել, սփիւռքի մամուլէն արտատպելու արժանի էջեր ընտրել, պարբերաբար հարցազրոյցներ ընել, նոր հասած գիրքեր թերթատել, եւլն.։ Ասոնց զուգահեռ կար վարչական գործը, հաշուապահութիւնը, որով կը զբաղէր Ա. Միսաքեան։ Ներսի էջերու այս աշխատանքին հետ կար անշուշտ ասոնցմէ շարուածներուն ալ փորձերը կարդալու, սրբագրելու գործը։ Ատկէ ետք կը տպուէին յաջորդ թիւին ներսի էջերը։
Յառաջի առօրեային մասին աւելի լման պատկերի մը համար, ընդհանուր այս շեմային պէտք է աւելցնել տակաւին գրեթէ ամենօրեայ այցերը, -բարեկամ, աշխատակից, քաղաքական դէմք, արուեստագէտ, արտասահմանէն հիւրեր, եւլն. -յետոյ՝ ասուլիսներու, ձեռնարկներու հետեւելու պարտաւորութիւնը, շատ յաճախ աշխատանքի ժամերէն ետք, ու հեռաձայնի կանչերը... երբեմն զուարճալի, երբեմն զայրացնող, երբեմն ալ յուզիչ հարցումներով, խնդրանքներով։
Տարիներու ընթացքին «Յառաջ»ի ընտանիքին կազմն ալ փոխուեցաւ. փակումէն քանի մը տարի առաջ Միշէլը հանգստեան կոչուեցաւ, իրեն յաջորդեց Արմանը. միջոց մը ետք Երուանդը առողջական ծանր հարցերով հարկադրուեցաւ քաշուիլ. անոր տեղն ալ եկաւ Յովիկը որ ամենէն երիտասարդ ու վերջին անդամը եղաւ ընտանիքին։
Յետոյ օր մըն ալ վերջակէտի որոշումով հասանք «չկայ»ի հանգրուանին. ամէն բան վերջ գտաւ անակնկալ, ցաւոտ կերպով ու երկինքէն ոչ մէկ խնձոր ինկաւ...»
