Tabela ressamları Mardiros-Haygaz Haytayan Kardeşler
Uzun süredir Cumhuriyet dönemi mimari ve estetik ilişkiyi, mimar ve sanatçı işbirliğinin kamusal yapılar dışındaki örnekleri olan ve apartmanların giriş hollerinde bulunan duvar resimlerini kayıt altına alarak inceliyorum. Yaygın olarak 1917 Devrimi sonrası Beyaz Ruslar’ın İstanbul’a gelişiyle birlikte, modernleşmenin başladığı Beyoğlu bölgesinde ilk örneklerini gördüğümüz ve günümüze ulaşabilen apartman duvar resimlerini kayıt altına alırken yapıya dair başka detaylar da dikkatimi çekiyor. Bunlardan biri, el işçiliğiyle yazılmış apartman isimleri ve bu isimleri ustalıkla yazan tabela ressamlarının imzaları. Aynı imzalar bazen apartman girişindeki duvar resminde bazen de bir dükkân tabelasında karşıma çıkıyor. Bugüne dek 57 tabela ressamının çalışmasını fotoğraflayıp, kaydını tuttum.
Mardiros-Haygaz Haytayan, Zaharias, Pinhas, Leda, R.Nobel, V.Helvacı, Hacopulo, Vrioni, A. Levi, Jünyör, Apel, Mahmut Bulut, Şevket Öztüzün, Kemal, Fikret, Yılmaz, N. Demircan, Özer, Rauf, Enis, A. Kuru, Umut, Cemil, Cahit, Muhammed, Işık, Abalı, Ün, H. Dörter, Örnek, Memduh, Necati, Yavuz, Salih, Nihat, O. Özturhan, Ecer-can, H. Sevil, N. Kargın, Ergin, D. Nakkaş, Erdoğan, Kemalettin, İhsan, Nebi, Zeki, Dekor, T. M., Renk-İş, Şen Afiş, Kargın Reklam, Pak-El, Stil, Ar-Eller, Tekin-İş, Papirüs... 1940-1970 aralığında İstanbul’da tabelalar yapmış fakat zaman içinde İstanbul’un hızına yenik düşerek kaybolan çalışmalarını göremediğimiz için 20 tabela ressamının da ismini listeye eklemedim.
Haytayan Kardeşler’in ismine de ilk kez Fatih Türbesi Sokağı’nda rastlamıştım. Burada 19. yüzyıl sonlarında inşa edilmiş ve daha önce Korse Fabrikası olduğunu öğrendiğim bir bina vardı. Burası sonraki yıllarda Dokuma Fabrikası olarak anılmaya başlıyor. Bu eski yapının Manisalı Fırın Sokağı’na bakan köşesinde ilk kez 2018 yılında gördüğüm Mardiros Haytayan imzalı bir tabela vardı, ta ki 2020 yaz aylarına kadar: ‘Dokuma Fabrikası Abdüllatifzade Avni.’ El değiştirip Fatih İHH İnsani Yardım Vakfı’na geçince yapının bir kısmı yıkıldı ve bu esnada tabela da yok oldu. Elbette akıbetini öğrenmek istedim, bizzat gidip görüştüm, ama rahatsız oldular, bilgilendirme yapılmadığı için takibini de yapamadım.
Nihayet altı ay önce Balat’taki Fazilet Eczanesi’nde cam üstüne altın varak yazılı tabelasının altında Haygaz Haytayan (Hayta) imzasını gördüm.
Geçen hafta da Şişli, Türkbeyi Sokak’taki Pembe Apartmanı’nın tabelasında karşılaştığım M. Haytayan imzasından sonra Mardiros ve Haygaz Haytayan kardeşlerin hikâyesini yazmaya karar verdim.
Garo Kürkman’ın ‘Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni Ressamlar’ kitabından Mardiros Haytayan’ın 1919, Haygaz Haytayan’ın 1921 yılında Eskişehir’de doğduklarını öğreniyoruz. Cağaloğlu’nda tabela ressamları olarak tanınan Haytayan Kardeşler, 01.08.1949 tarihli Kulis Mecmuası’ndan ve 29 Kasım 1950 tarih ve 8572-1056 sayılı La Journal d’Orient Gazetesi’nden öğrenildiği üzere 9 Temmuz 1949’da Fransız Kültür Merkezi’nde çalışmalarını sergiliyorlar. Ayrıca uzun yıllar Kulis Mecmuası için çizimler yapıyorlar.
Hrant Dink Vakfı ile iletişime geçerek Hagop Ayvaz Kulis Dergisi Arşivi’nde bulunan Haytayan Kardeşler ile ilgili haber ve çizimleri görmek istediğimde, arşivden çıkan iki sayfada Garo Bey’in bahsettiği sergi haberini maalesef göremedim. Ancak 15 Haziran 1956 tarihli Kulis Mecmuası’nda ‘Ressam Haygaz Haytayan Paris'te’ ve 16 Mart 1955 tarihli diğer haberde ‘Kulis'te Çalışanları Tanıyalım’ başlığıyla çıkan iki habere erişebildim.
Kulis Dergisi dışında çeşitli dergi ve gazetelerde çizimlerinin olduğunu bildiğimiz kardeşler o günlerde tabela ressamlığı da yapıyorlar. Fotoğrafta, Cağaloğlu Yokuşu Narlı Bahçe Sokak’ta Mardiros Haytayan’ın ‘M. Hayta’ ismiyle açmış olduğu tabela dükkanını görüyoruz. Burası Hagop Ayvaz’ın bir arkadaşı ile Kulis Dergisi için birlikte kurdukları Mavi Boncuk Matbaası’nın 6-7 Eylül olaylarında zarar görmesiyle 1963’te Cağaloğlu’nda kurduğu Kulis Matbaası ile aynı sokakta yer alıyor.
Mardiros ve Haygaz kardeşlerin İstanbul Kumkapı Anakilisesi’ne 1946 yılında hediye olarak yaptıkları ‘İsa’nın Göğe Yükselişi’ tablosunu öğrendiğimde Ermeni Patrikhanesi ile iletişime geçtim ve konuyla ilgili yardımlarını istedim. Saygıdeğer Peder Hovagim Seropyan Patrikhane içindeki müzede sergilenen Haytayan kardeşlere ait tablonun fotoğrafını bizimle paylaştı.
Mardiros Haytayan dükkânını açtığında kardeşi Haygaz’ın İstanbul’dan ayrıldığını ve çalışmalarını Paris’te sürdürmeye devam ettiğini, Mardiros Haytayan’ın da bir süre sonra Amerika’ya yerleştiğini biliyoruz. Buradan sonra Haytayan Kardeşlerin izini kaybediyoruz ne yazık ki!
‘Ressam Haygaz Haytayan Paris’te’ (Kulis)
Dergimizin sevilen ressamlarından Haygaz Haytayan Bey mesleğiyle ilgili bölümlerde eğitimine devam etmek için Paris'e gitmişti. Haytayan yakında Kulis'te yayınlanacak olan 'Operaların Geçidi' adlı yazı dizisinin bölümlerinde kendisine has resimleriyle dergimizin sayfalarını süsleyecektir.
Kulis’te Çalışanları Tanıyalım: Ressam H. Haytayan’ (Kulis)
Fırçasını durmadan orada burada kullanır: Bugün Bakırköy'de bir manzarayı resmeder, yarın Ayvaz'ın portresine çalışır, akşamları ise eşine ve kayınvalidesine rahat vermez; karşısına alır ve onların resmini çizer. Kayınpederi Haygaz’ın eline düşmeden öbür dünyaya giderek bu zor durumdan yakasını kurtarmıştır. Hayalleri büyüktür. Allah yardım ederse, kardeşi ile beraber Avrupa'ya gidip büyük sanatçıların eserlerinin eğitimini almak.
Büyüklerine saygı gösterir, arkadaşlığı sever. Kulis’e gönülden bağlıdır ve dergiyi daha çok başarılı ve zengin içerikli görmeyi arzu etmektedir. Gönlünü alan Kulis’in o mütemadiyen aynı çalışmalarını sevgiyle karşılar. O zaten kendi payına düşen işleri hemen dergiye gününde teslim eder. Elindekini avucundakini son kuruşuna kadar sanat uğruna harcardı.
