Սուրբ Լոյս լեռը՝ հայերի եւ քրտերի ուխտատեղի

ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ

Առտու կանուխ Նոյ նահապետը իր տապանով լողալիս կ՚ըլլար ջրհեղեղի ջրերում եւ յանկարծ նրա տապանը կը դիպչէ լերան գագաթին։ Նոյը լեռը Սուրբ Լոյս կը կոչէ։

Սուրբ Լոյսը վեր կը խոյանայ Բիւրակն-Մնձուրեան լեռնաշղթայի արեւմտեան հատուածում, այն նոյնանուն՝ Սուրբ Լոյս լեռնաշղթայի գագաթներէն մինն է եւ կը գտնուի ջրերով, մթին անտառներով եւ լեռնաշղթաներով հարուստ Տէրսիմում։

Ի դէպ՝ կ՚ըսեն թէ Տէրսիմ տեղանունը հայ քահանայ Տէր Սիմոն անունէ կը ծագէ, ով, ըստ աւանդազրոյցի, թուրքական ներխուժումների ժամանակ համոզել էր տեղի հայերին հաւատափոխ լինել, դառնալ ալեւի եւ այդպիսով խուսափել կոտորածէն։

Սրբլուս, Սրբլիս, Սիլբիս, Սիպլուս, Սուլփուս, Տիզկին պապա եւ այլ անուններով յայտնի Սուրբ Լոյս լեռնաշղթան 2 աղեղով սկիզբ կ՚առնէ Բագուտ լեռնագագաթէն եւ 80 քմ երկարելով դէպի հարաւ՝ կը հասնի մինչեւ Մնձուր եւ Քղի գետերի խառնուրդը՝ դառնալով վերջիններիս ջրբաժանը։

Լեռնաշղթան հարուստ է մթին անտառներով, որոնցմով կը հոսին սառնորակ աղբիւրներ եւ կը ծաղկեցնեն փարթամ կանաչով լանջերը։ Ունի իւրայատուկ քարայրներ, որոնք մշտապէս գրաւուած են հայ, ապա եւ՝ քուրդ ուխտաւորներու ուշադրութիւնը։

Մնձուր եւ Քղի գետանունները նշելիս յիշենք, որ սրանք Արածանիի վտակները սնուցող գետերն էին, Մնձուրը Փերի գետի աջակողմեան վտակն էր, իսկ Քղին՝ Արածանիի աջակողմեան Փերի վտակի միջին հոսանքը, այն Լեչեգ-Քղի-Փերի հոսանքներով հնում կը կոչուէր Պաղին եւ կը հոսէր, ինչպէս արդէն հասկացանք, Տէրսիմի միջով։

Մնձուր եւ Քղի անուններով ունէինք նաեւ Մնձուրի լեռնաշղթան, որի գագաթներէն է Մնձուրի լեռը՝ 3188 մ, որի լանջերը կը ձգուեն մինչեւ Եփրատի ձախափնեայ կողմերը։ Կ՚ըսեն թէ հովիւ մը՝ Մունզուր անունով, կորչել է լերան խորխորատներում, ահա լերան անունն ալ Մնձուր է մնացել։

Մնձուր լեռը յայտնի է իր քառասունի հասնող կաթնագոյն ակնաղբիւրներով, որոնք նոյնպէս տէրսիմցի հայերի եւ քրտերի համար մեծ ուխտատեղի էին։ Կը հաւատային թէ դրանք Անահիտ դիցուհու ստինքներէն կը հոսին եւ Վարդավառին անպայման կը հաւաքուէին այստեղ՝ «…մի տեղ ձիարշաւ էր, նշանաձգութիւն, մի տեղ էլ սրինգների միալար հնչող լօ-լօ-լօ-ն էր գեղգեղում, ուրիշ տեղ ջիրիդ էին խաղում…»։

Քղի անունով կը յիշենք Քղի լեռները, Էրզրումի գաւառի Քղի գաւառակը, Քղի գիւղաքաղաքը, իր Քղի բերդով, որ կ՚ըսեն թէ նոյնական է հին Կողաբերդին։ Գիւղի միջով կ՚անցնի Քղի գետը, մօտակայքում Սեւտախառում եւ Քարագլուխ լեռնագագաթներն են, ուրկէ կը բխի Ս. Աստուածածին աղբիւրը՝ հայերի, նոյնպէս եւ՝ քրտերի ուխտատեղի։

Քղիի մօտ է նաեւ Պոզաքար ժայռաբեկորը, որի տակ, կը հաւատան, շատ ոսկի կայ թաղած, եթէ մէկը մինակ իր ուժերով կրցաւ քարը գլորել, նա կրնայ տիրանալ այդ գանձերուն։

Քղին կը համարուի Արշակունեաց արքայատոհմի ամարանոցը։ Քղիէն 1,5 քմ հեռաւորութեան վրայ գտնուող ժայռապատ լեռ մը կայ, գագաթին՝ հին բերդի աւերակներ։ Կը կարծեն թէ սա Արշակունի սեպուհների նստավայրն էր եւ կառուցուել է 4-րդ դարում։

Քղիի արեւմտեան կողմում ալ կը գտնենք բուն Սուրբ Լոյս լեռը։ Այն կ՚անուանեն նաեւ Զաւակատուր կամ Միածին, Միանծում, Սրբլիս, Սուրբ Լուսայ լեռ եւ այլն։ Թուրքերը Զաւակատուր անունը թարգմանել են եւ լեռը կոչել Օղլանվերան կամ Օղլանվերեն։

Մինչ 20-րդ դարու սկիզբը ամէն տարի Տէրսիմի, Քղիի հայերն ու քրտերը, ապա՝ քրտացած հայերը Վարդավառին ուխտի կը գային երկու գագաթ Սուրբ Լուսայ լեռը։ Քանի մը հաստաբուն գիհի ծառ կար լերան լանջերին, սակայն ոչ ոք չէր համարձակեր ճիւղ մը անգամ պոկել, քանի որ դրանք նուիրական էին։

Ուխտագնացութեան պատրաստութիւնը կը սկսէր շաբաթ օրը, թոնիրը չէր հանգչիր, բոլորը ջուր կը տաքցնէին, որպէսզի ուխտի գնալէ առաջ նախ լողանան, ապա հագնեն իրենց տօնական հագուստն ու կապեն զարդերը։ Գաթայ, լաւաշ եւ բազմաթիւ խորտիկներ կը պատրաստէին։

Հարկ էր, որ գժտուածները հաշտուէին, այլապէս՝ իրենց ուխտը ընդունելի չէր լիներ, իսկ Սրբլիսի ուխտը նրանց ամենամեծ ուխտն էր, երդումը՝ ամենամեծ երդումը։

Սրբլիս բարձրանում էին ոտքով, կանայք՝ ոտաբոպիկ, ընդհանրապէս՝ որքան մեծ էր ուխտը, այնքան մեծ պիտի լինէր չարչարանքը։

Առտու կանուխ կը հասնէին ստորոտի աղբիւրին, ուր կը նախաճաշէին։ Աւելի վաղ տեղ հասածները ջուր կը ցօղային յաջորդների վրայ։ Ապա կը բարձրանային գագաթը, ուր հայ թէ քուրտ ուխտաւորները կը ծնկէին գետնի վրայ, մի-մի ափ հող կը վերցնէին եւ երեսներին ու աչքերին կը քսէին ու կը համբուրէին քարերը։

Բաժանորդագրուէ!

Դուք կարող էք աջակցիլ «Ակօս»ին՝ բաժանորդագրուելով։ Բաժանորդագրուեցէք, նուիրէք կամ թողէք բաժանորդագրութիւն հետաձգուած։