Sosyalizmin Osmanlıcası

HALİL TÜRKDEN

Paul Dumont’un ‘Osmanlı İmparatorluğu'nda Yaşamak: Toplumsallık Biçimleri ve Cemaatlerarası İlişkiler’ başlıklı çalışması Osmanlı İmparatorluğu’nda toplumsallaşmanın nerede, nasıl ve kimlerle gerçekleştiğini; bu toplumsallaşma çerçevesinde nelerin konuşulduğunu; Osmanlı’daki yaşamın Batı’dan ve Batı merkezli milliyetçilik akımlarından nasıl etkilendiğini; Doğu Anadolu’da Ermeni çocuklarının hangi oyunları oynadığını; Fransızların ve Rumların belli şehirlerde hangi dili konuştuğunu; döneme dair siyasi analizlerden ziyade imparatorluk içinde yaşayan insanların yaşam biçimlerini ve bu insanlar arasındaki önemli kodları ele alan bir tarih çalışmasıydı.

Öte yandan, 19. yüzyıl ve yirminci yüzyıl başında Fransa’daki sosyalist ve işçi hareketinin önde gelen isimlerinden Georges Haupt tarafından kaleme alınan ‘Tarihçi ve Toplumsal Hareket’ başlıklı eserin işçi sınıfı tarihi boyunca mücadele verilen duraklarda durduğunu, bu hareketin işlevi ve gelişimi üzerine yeniden düşünme fırsatını verdiğini ve Enternasyonal’in işlevi üzerine tartışmalar açtığını belirtmek gerekir.

Yerasimos’un tavsiyesi

Paul Dumont ve Georges Haup isimlerini yan yana getiren ‘Osmanlı İmparatorluğunda Sosyalist Hareketler’ kitabı daha önce de sürpriz tarih çalışmalarını okuyucularla buluşturan Ayrıntı Yayınları aracılığıyla yayımlandı. Eserin ilk defa 1977’de tarihçi Stefanos Yerasimos’un katkısıyla Paul Dumont’a yapılan bir tavsiyeyle kitaplaştığını ama daha da önemlisi çeviri bir kitap olmasına rağmen yalnızca Türkçe yayımlanmış bir çalışma olduğu bilgisini vermek gerekir.

“Osmanlı İmparatorluğunda Sosyalist Hareketler” hem konusuyla, hem de vurguladığı iktidar ve döneme atıfla oldukça bakir bir alanda hareket ediyor. Türkiye’de bu bağlamdaki çalışmaların çoğunlukla Cumhuriyet tarihine senkronize edilmiştir ve Osmanlı dönemine dair cevaplanmamış birçok soru bulunmaktadır. Yine bu alanda yapılan çalışmalardan kapsamlı ve öncülük edecek içeriğiyle Mete Tunçay’ın çalışmalarına başvurulması gerekmektedir. Tunçay’ın çalışmalarının hem imparatorluk dönemini hem de bu dönem içerisindeki sosyalist hareketi bir bütün olarak ele aldığı görülebilir.

El değmemiş başlıklar ve dönemler

Dumont ve Haup tarafından tarihleri ve kaynakları belirtilen belgelerle ve anılarla yapılandırılan bu kapsamlı çalışma birçok tarihçi tarafından gidilebilecek en ileri noktaya giden çalışma olarak kabul edilmektedir. Çalışmaların Türkçe olarak yayımlanmasının da etkisiyle sosyalist hareket ve sosyalist tarih için el değmemiş önemli başlıklar ve dönemler bulunuyor. Sosyalist hareketler çerçevesinde yapılan bir tarih çalışmasının en önemli odak noktalarından biri olması gereken ‘emeğin ve emekçinin tarihi’ dokunulmamış bir alan olarak duruyor. İmparatorlukta, Anadolu’nun birçok şehrinde çeşitli iş ve zanaat kollarının bulunduğunu biliyoruz. Özellikle Ermenice ve Kürtçe kaynaklardan yapılacak araştırmalar bu alanda yeni bir tartışma açabilir ve mevcut literatüre önemli bir katkıda bulunabilir. Daha da önemlisi, Cumhuriyet tarihinden itibaren tanımlanmaya başlanan mevcut çalışmaları daha iyi algılayabilmek ve tartışabilmek adına bu el değmemiş alan üzerine yapılacak çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır.