Ստալինեան մաքրագործումներու առաջին հայ զոհը
Համացանցը այն բացառիկ լրատու աղբիւրն է, որմէ ամենաանսպասելի պահուն կը հասնին տեղեկութիւններ, որոնք լոյս կը սփռեն շատ կարեւոր, բայց ներկայ պահուն օրակարգէն դուրս մնացած նիւթերու վրայ։ Այս անգամ ալ այդպէս եղաւ, երբ յղումով մը ստացանք հայ քաղաքական պատմութեան կարեւոր դէմքերէն մէկուն՝ Աղասի Խանճեանի մահուան տարեդարձի առթիւ։ Որքան ալ խուսափինք հեղինակը անյայտ գրութիւններու արտատպումէն, բովանդակութիւնը մեզ մղեց այս խիստ կարեւոր յօդուածը «Ակօս»ի հայերէն էջերու ընթերցողներուն հետ կիսելու։ Փորձեցինք գրութեան հեղինակը ճշդել, անշուշտ կրկին անգամ խուզարկելով համացանցը։ Չենք յաջողած մեր ակնկալած արդիւնքին մէջ, սակայն նկատեցինք որ գրութիւնը իրականութեան մէջ երեք տարի առաջ լոյս տեսած է «Ալիք» թերթի կայքի վրայ, դարձեալ առանց ստորագրութեան։ Համացանցը իր բոլոր հրապոյրով հանդերձ միշտ չէ որ վստահելի դաշտ մըն է, քանի որ ան շատ անգամ դիտումնաւոր կերպով ապատեղեկատուութեան աղբիւր կը դառնայ։ Բայց ինչ որ ըսինք վերեւ, նիւթը խիստ ուշագրաւ էր եւ մենք չէինք կրնար անհաղորդ մնալ մօտ անցեալը լուսաբանող այս ուշագրաւ նիւթին նկատմամբ։ Արդարեւ ապաւինելով հեղինակի ներողամտութեան, յօդուածը կը ներկայացնենք իր ամբողջութեամբ։
9 Յուլիսին, 1936 թուին, Աղասի Խանճեան առաջին հայ զոհը դարձաւ «ստալինեան մաքրագործումներ»ուն
82 տարի առաջ, Թիֆլիսի մէջ բրտօրէն կտրուեցաւ 35-ամեայ կեանքի թելը Աղասի Խանճեանի, որ 20-րդ դարասկիզբի հայ քաղաքական գործիչներու՝ յատկապէս ակնառու պոլշեւիկներու շարքին իր ուրոյն տեղը ունի իբրեւ նահատակուած կերպարը հայ պոլշեւիկ-համայնավար յեղափոխականի ու սովետահայ-պետական ղեկավար գործիչի։
Խորհրդային ժամանակներուն իսկ տարածուած եւ ընդունելութիւն գտած էր այն վարկածը, թէ Խանճեան սպաննուեցաւ Ստալինի մութ՝ ներքին գործերու յանձնակատար Բերիայի ձեռամբ։ Բայց այդ շրջանին պաշտօնապէս ընդունուած էր հաստատել, թէ Աղասի Խանճեան հարցաքննութեան եւ հաւատաքննութեան համար Թիֆլիս կանչուած էր Բերիայի կողմէ, որուն գրասենեակին մէջ իբր թէ ատրճանակով ինքնասպանութիւն գործելով՝ վերջ դրած էր իր կեանքին…
Աղասի Խանճեանը սպաննեցի՞ն, թէ՞ ինքնասպան եղաւ հարցը անշուշտ կը ներկայացնէ պատմաքաղաքական կարեւորութիւն։ Բայց յուշատետրի ա՛յս օրուան խորհուրդը նուիրուած է նորագոյն մեր պատմութեան Մշակութային Եղեռնը խորհրդանշող Ստալինեան «մաքրագործումներուն», որոնք 1936-1937-ին մոլեգնօրէն թափ առին Հայաստանի մէջ եւ գլխատեցին մեր ազգային մտաւորականութիւնը՝ առաջին հերթին գլուխը ուտելով Աղասի Խանճեանի։
Պատմութիւնը արձանագրած է Խանճեանի քաղաքական վախճանին մասին երկու հիմնական իրողութիւն.-
Առաջին՝ իբրեւ պոլշեւիկ-կոմունիստի եւ «մարտական» յեղափոխականի հռչակին արժանացած «խորհրդահայ հերոս»ի, 1928-ին Խորհրդային Հայաստանի պետական ղեկին տիրանալէ ետք, Աղասի Խանճեան ամբաստանուեցաւ եւ մեղադրուեցաւ իբրեւ ազգայնական քաղաքական գործիչի՝ «դաշնակիստ»ի եւ «Թրոցքիստ»ի ու պաշտօնազրկուեցաւ, յետոյ ալ գնդակահարուեցաւ։
Երկրորդ՝ անոր մահէն քսան տարի ետք միայն, 1956-ի Յուլիս 17-ին, Խրուշչովեան տիրապետութեան օրերուն, Խանճեան պաշտօնապէս «արդարացուեցաւ»՝ Խ.Մ.Կ.Կ. Կենտկոմի նախագահութեան որոշումով։
Կը մնայ, որ հայ ժողովուրդը եւս ի՛ր գնահատականը կատարէ Աղասի Խանճեան հայ գործիչին՝ Հայաստանի եւ հայոց պետականութեան ազգային-քաղաքական արժեչափներուն հիման վրայ իր վճիռը կայացնելով անոր անձին ու գործին թէ՚ բացասական, թէ՚ դրական հաշուեկշռին վերաբերեալ։
Անո՛ւշտ, Աղասի Խանճեանի ողբերգական վախճանը՝ իբրեւ «ստալինեան մաքրագործումներ»ու հայազգի պոլշեւիկ զոհերէն մէկու՝ Ազգի եւ Հայրենիքի համար նահատակուած հերոսի լուսապսակով կը զարդարէ անոր դէմքը։ Մանաւանդ որ 1936-1937-ի «ստալինեան մաքրագործումներ»ուն զոհաբերուած ու ողբերգական միեւնոյն վախճանին դատապարտուած մեր մեծութիւնները՝ Չարենցն ու Բակունցը, որոշակի առումով նաեւ Մահարին, ոչ միայն վայելեցին Խանճեանի ուղղակի հովանաւորութիւնը, այլեւ իրենց գրաւոր վկայութիւններով օրին իսկ մեծարեցին Հայաստանի խորհրդային իշխանաւորին ազգային վարքագիծն ու ծառայութիւնը։
Այսուհանդերձ՝ արդէն ժամանակն է ամբողջական ճշմարտութեան վերականգնումին եւ վերարժեւորումին՝ ըսելու համար, որ ինչպէս Չարենցները, նոյնպէս եւ Խանճեանները պատանեկան գինովութեամբ տարուեցան պոլշեւիզմի քանդիչ մոլեգնութեամբ, եւ այդ օրերու իրենց գինովութեամբ՝ հայոց ազգային սրբութիւնները քարկոծեցին ու ոտնակոխեցին եւ իրենց գաղափարական-քաղաքական խաբուածութեան ու մոլարանքին անդրադարձան շատ ուշ, միայն այն ատեն, երբ արդէն իրենց իսկ գլուխը պահելու դժուարութիւն ունէին, որովհետեւ հրէշներ սնուցած էին մեր երկրի եւ ժողովուրդի ծոցին մէջ…
Այդ առումով շահեկան ու խօսուն է վերջին տասնամեակին հրապարակուած մեկնաբանութիւնը Վահէ Անթանէսեանի, որ Խանճեանի ողբերգական ճակատագրին վերաբերեալ իր մեկնաբանութիւնը կը խտացնէ այսպէ՚ս.
«Աղասի Խանճեանը ըմբոստ էր ու չէր կամենում Ստալին-Բերիա զոյգի հլու կամակատարը լինել…»։
Խանճեան Ղեւոնդի Աղասին ծնած է 30 Յունուար 1901-ին Վան, ուր եւ ստացած է իր նախնական կրթութիւնը։ Մեծ Եղեռնի տարիներուն, Վանի պարպումէն ետք, Խանճեան ընտանիքը եւս գաղթական տեղափոխուեցաւ Երեւան, ուր Խանճեան յաճախեց ու աւարտեց Թեմական դպրոցը եւ Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանը։
Տակաւին 16 տարեկան, 1917-ի Ապրիլին, Աղասի Խանճեան՝ արդէն կլանուած համառուսական յեղափոխութեան արձագանգներով՝ Ղ. Ղուկասեանի հետ հիմնեցին Երեւանի այսպէս կոչուած «Երիտասարդ Մարքսիստ-Ինտերնացիոնալիստների Միութիւնը»։ Իսկ 1919-ին, նոյն Ղ. Ղուկասեանի եւ Ա. Բուդաղեանի հետ, Խանճեան հիմնեց «Հայաստանի երիտասարդ կոմունիստների Սպարտակ կազմակերպութիւն»ը, որ ամիս մը ետք՝ Մայիսին, սկսաւ լոյս ընծայել իր ընդյատակեայ պաշտօնաթերթը՝ «Սպարտակ» անունով։
1919-ի Սեպտեմբերին, հեռակայ կարգով, Աղասի Խանճեան ընտրուեցաւ Կոմունիստական Երիտասարդական Կազմակերպութեան Անդրկովկասի Բիւրոյի անդամ։ 1920-ի Յունուարին մասնակցեցաւ Երեւանի մէջ հայ համայնավարներու ընդյատակեայ առաջին համագումարին, որ հիմնեց Հայաստանի Կոմունիստական Կուսակցութիւնը (Հ.Կ.Կ.) ու որոշեց եւ ծրագրեց Հայաստանի Հանրապետութեան տապալումն ու խորհրդային կարգերու հաստատումը Հայաստանի մէջ։
1920-ի Մայիս Մէկի խռովութիւններուն մէջ իր ունեցած աշխոյժ գործունէութեան համար, 1920-ի Յուլիսին, Ա. Խանճեան ընտրուեցաւ Հ.Կ.Կ.-ի Կենտկոմի անդամ եւ ամիս մը ետք, Օգոստոսին, երբ Հ.Հ. Պիւրօ- կառավարութիւնը խստացուցած էր պոլշեւիկ խռովարարներու դէմ իր դիրքորոշումը, Ա. Խանճեան ձերբակալուեցաւ ու 10 տարուան բանտարկութեան դատապարտուեցաւ։
Հայաստանի խորհրդայնացումէն յետոյ, ազատ արձակուեցաւ եւ ընտրուեցաւ Հ.Կ.Կ.-ի Երեւանի Կոմիտէի քարտուղար՝ Դեկտեմբեր 1920-էն մինչեւ Փետրուար 1921-ի համաժողովրդական ապստամբութիւնը, որմէ փախուստ տուած հայ պոլշեւիկներու հետ՝ Աղասի Խանճեան եւս հեռացաւ Հայաստանէն, եւ ուղարկուեցաւ Մոսկուա, որպէսզի ուսումը շարունակէ Սվերդլովի անուան Կոմունիստական համալսարանին մէջ։
1923-1928 տարիներուն, երբ «ռազմական կոմունիզմ»ը աւեր կը գործէր Հայաստանի տարածքին, Ա. Խանճեան ղեկավար աշխատանքի կոչուած էր Լենինկրատի մէջ։ Բայց Օգոստոս 1928-ին, Քրեմլինի որոշումով, ան ուղարկուեցաւ Երեւան՝ ստանձնելու համար Հ.Կ.Կ.-ի Կենտկոմի երկրորդ քարտուղարի պատասխանատուութիւնը։ 1930-ին նշանակուեցաւ առաջին քարտուղար եւ մինչեւ պաշտօնազրկումն ու 9 Յուլիս 1936ի Թիֆլիսի մէջ իր խորհրդաւոր մահը՝ ան մնաց նոյն այդ պաշտօնին վրայ։
Կենսագիրները կը վկայեն, որ Աղասի Խանճեան մտաւորական հարուստ պաշարով եւ ազգային արժէքներու խոր ճանաչողութեամբ շնչող մարդ էր, որ սակայն իր սերնդակից պոլշեւիկ աղանդամոլներու ներշնչումով՝ փանջունիական ոճով յեղափոխական մըն էր. իր առջեւ բաց գտած դուռն անգամ կոտրելով մուտք կ՚ուզէր գործել, որպէսզի նորն ու գալիքը սկիզբէն կերտելու ինքնավստահութեամբ յագենար եւ միեւնոյն ինքնավստահութեամբ խանդավառէր «Ամբոխները խելագարուած»…
Ազատ ու անկախ Հայաստանի Հանրապետութեան դէմ պետական յեղաշրջումի տխրահռչակ դրօշակիրներէն է Աղասի Խանճեան, որ թուրքին մէջ աւելի հոգեհարազատ կուսակից տեսաւ, քան Հայաստանի անկախութիւնը կերտած դաշնակցականին մէջ։
Միաժամանակ՝ Խանճեան յառաջամարտիկներէն մէկը եղաւ նոր ժամանակներու Հայը շնչաւորելու կոչուած գաղափարաբանական դեգերումներուն. յառաջապահ մը՝ որ ծանրագոյն սխալը գործեց, սակայն, պոլշեւիզմին մէջ տեսնելով մարմնաւորումը այլապէս բնականոն եւ հասկնալի այդ գաղափարական ինքնորոշումին։ Նոր ժամանակներ մուտք գործելու համար Հայը պէտք ունէր համամարդկային մեծ ներշնչումով թռիչքի, որուն թեւերը սակայն Մարքսն ու Էնգելսը չէին կրնար ըլլալ, իսկ գլուխը չէր կրնար ըլլալ, մանաւա՛նդ, այպէս կոչուած «ընկեր Լենին»ը…
Աղասի Խանճեան, ինչպէս եւ Եղիշէ Չարենց, իրենց կեանքին գնով ծանրագոյն գինը վճարեցին Հայու գաղափարական այդ խարխափումին ու մոլորութեան։
Յուլիս 9-ի այս օրը, հետեւաբար, ոգեկոչելով յիշատակը «ստալինեան մաքրագործումներ»ու առաջին հայ զոհը հանդիսացած՝ Խորհրդային Հայաստանի ատենի Կոմկուսի Առաջին Քարտուղար Աղասի Խանճեանին, հայոց սերունդներուն մենք պարտք ենք յուշելու պատգամը Հայաստանի անկախութիւնը կերտած սերունդներուն, որոնք պոլշեւիզմին մէջ տեսան անցողիկ փորձանք մը եւ Խանճեաններու մոլորանքին նկատմամբ հայու բարութեամբ շարունակ յորդորեցին, որ վարչակարգերը կու գան ու կ՚երթան, մնայուն են միայն հայրենիքները։
