Սարտարապատի ճակատամարտով բացուած ուղին
Հայաստանի առաջին հանրապետութեան հիմնադրութիւնը կարեւորագոյն ձեռքբերումն էր Մեծ եղեռնի հարուածով ընկճուած Հայ ժողովուրդին։ Նախորդ շաբաթ այս էջի վրայ մեր ընթերցողներու ուշադրութեան յանձնած էինք Վահագն Քէշիշեանի ուսումնասիրութիւնը, որ կը ներկայանար «10 բան որ պէտք է գիտնալ Հայաստանի առաջին հանրապետութեան մասին» խորագիրով։ Նախորդ թիւով ընթերցողին փոխանցած էինք յիշեալ 10 երեւոյթներու առաջին հնգեակը։ Ստորեւ կը ներկայացնենք երկրորդ հնգեակը, որ կը պարբակէ Ա. Հանրապետութեան հիմնարկութեան տանող դէպքերու շարքը։
ՎԱՀԱԳՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ
6. Ռուսական կայսրութեան փորձառու ռազմական հրամանատարներուն շնորհիւ եղաւ յաջողութիւնը։
Հանրայայտ Սարդարապատի ճակատամարտը, ինչպէս նաեւ Ղարաքիլիսայի եւ Բաշ Ապարանի ճակատամարտերը, հայերու եւ Օսմանեան Երրորդ Բանակի միջեւ, յայտնի են որպէս երեք կենսական ճակատամարտերը, որոնք տարին Առաջին Հանրապետութեան հռչակման։ Թէկուզ իրականութիւնը կը մնայ աւելի խրթին, Ռուսական Բանակի սպաներ Գնդապետ Թովմաս Նազարբեկեանը, Գնդապետ Մովսէս Սիլիկեանը եւ Հարիւրապետ Պօղոս Բեկ Փիրումեանը, գլխաւոր հրամանատարներն էին։ Դաշնակցական ռազմական գործիչներ Դրաստամատ Կանայեան եւ Գարեգին Նժդեհը մեծ դեր խաղացած են զանգուածները հաւաքելու առումով, բայց իսկական բախումները եղած են կանոնաւոր բանակներու միջեւ։ Մասնաւորաբար Պօղոս Բեկ Փիրումեանի հրամանատարութեամբ, Հայկական 5-րդ Գումարտակը այն միաւորն էր, որ կրցած է ազդեցութիւն ունենալ, Օսմանեան Երրորդ Բանակի 2-րդ Կովկասեան Կորպուսի դէմ, զայն պահելով Արաքս գետի արեւելեան ափին վրայ մինչեւ 29 Մայիս 1918, այսինքն Սարդարապատի ճակատամարտին վերջը։
7. Հակառակ ռազմական յաջողութիւններուն, Հայերը պարտուեցան քաղաքականութեան մէջ։
Ռազմական իրավիճակը պարտադրեց Օսմանեան Կայսրութեան հաշիւի նստիլ հայերուն հետ եւ պայմանագիր ստորագրել։ Հայերը ստիպուած էին ստորագրել պայմանագիրը քանի որ այլընտրանք չունէին։ Այսպիսով Պաթումի Պայմանագիրը ստորագրուեցաւ 1918, 4 Յունիսին։ Ամբողջովին աւերիչ նորանկախ Հայաստանին համար։ 14 յօդուածէ բաղկացած պայմանագիրը Հայաստանին կու տար 10,000 քմ տարածք, մայրուղիներու եւ երկաթ գիծերու ազատ օգտագործում Օսմանեան ուժերու կողմէ, հեռագիր գիծերու ազատ օգտագործում, ռազմական ուժերու անմիջական ապակազմաւորում, Պաքուէն բոլոր ռազմական գործունէութեան նահանջ, եւ թերեւս ամէնէն կարեւորը, Օսմանեան զօրքերու տեղակայում Հայաստանի հանրապետութեան տարածքին։ Պայմանագիրը ստորագրուած էր, մինչ Օսմանեան Երրորդ Բանակը 7 քմ հեռաւորութեան վրայ է Էջմիածինէն, երկու դաշնակցականներ Խատիսեանի եւ Քաջազնունիի ձեռամբ։
8. Դաշնակից ուժերու յաղթանակը Համաշխարհային Առաջին Պատերազմին, փրկեց Հայաստանը ամբողջական գրաւումէն։
Թէ Գերմանացիները եւ թէ Օսմանցիները կրցած էին հասնիլ Պաքու, մէկը Վրաստանի վրայով, միւսը Հայաստանի, կրցած էին պարտութեան մատնել Բրիտանացիներուն եւ վերջիններուն հայ եւ այլ դաշնակիցներուն իրենց ճամբուն վրայ։ Հայերը քաղաքական գետնի վրայ պարտուած էին թէ Պաթումի եւ թէ Թիֆլիսի մէջ, պարտուած կողմ էին թէ Երեւանի եւ թէ Պաքուի ռազմաճակատներուն վրայ։ Սակայն, ձեւով մը, կրցած էին կենդանի մնալ 1918ի Մայիսէն Նոյեմբեր եւ կրցած էին Պատերազմի ընդհանուր յաղթական կողմին դաշնակիցը ըլլալ։ Իրենց ձեռքը բան մը ունէին ի վերջոյ նոր ժամանակաշրջանին համար՝ դաշնակից մը որուն անունն է Մեծ Բրիտանիա։
9. Ըլլալով Բրիտանիայի դաշնակից, հայերը Օսմանցիներուն դէմ կռուած են ոչ միայն Երեւանի համար, այլ նաեւ Պաքուի։
Պաքուի ռազմաճակատը սկսած է 1918-ի 26 Օգոստոսին, եւ վերջ գտած Տանսթըրֆօրսի ամբողջական նահանջով Սեպտեմբեր 14ին։ Բրիտանացիները ռազմաճակատի վրայ իրենց կողքին ունէին Կարմիր Բանակի Պոլշեւիկները եւ Հայ Կամաւորականները։ Բրիտանացիները իրենց դաշնակիցներուն հետ ի վերջոյ յանձնեցին Պաքուն եւ անոր անգին քարիւղի հանքերը Օսմանեան Երրորդ Բանակին, սակայն կրցան վեց շաբաթ շարունակ դիմադրել, Օգոստոսէն մինչեւ Սեպտեմբեր, այդպիսով արգիլել Գերմանացիներուն եւ Թուրքերուն այստեղի վառելանիւթը հասցնել արեւմտեան ճակատ, ուր կ՚ընդանային կենաց մահու ռազմաճակատները։ Գերմանիան պարտուած էր Եւրոպայի մէջ, իսկ Օսմանցիները Միջագետքի մէջ։
10. Սկիզբը ինքն էր վերջաւորութիւնը։
Մուտրոսի Զինադադարէն ետք, որը ստորագրուած էր 1918 Հոկտեմբերին, Հայաստանը ազատած էր Պաթումի Պայմանագիրէն, քանի որ Օսմանեան Կայսրութիւնը պարտուող կողմ էր։ Հայաստանի առջեւ բաց էր ճանապարհը մինչեւ 1919-ի Փարիզի Խաղաղութեան Վեհաժողով։ Սակայն Հայաստանը զերծ չէր յաղթականներուն միջեւ ընդանալիք նոր միջազգային խաղէն։ Այժմ Ռուսիոյ եւ Բրիտանիայի միջեւ կը մնար Հայաստանի ճակատագիրը։
Յառաջիկայ երկու տարիները պատերազմի վէրքերու, տիֆի համաճարակի, սովի պայմաններուն մէջ դժուար պիտի անցնէին եւ 1920-ին Հայաստանը պիտի դառնար Խորհրդային միութեան մաս։
