Բնապահպան Կրեթա Թունպերկի մենամարտը
Շուէտացի հանրածանօթ աքթիւիսթ Կրեթա Թունպերկ Պաքուի մէջ գումարուող ՔՈՓ 29 ժողովի դէմ չէ գոհացած պոյքոթելու որոշումով եւ կը շարունակէ հակամարտութիւնը այդ կազմակերպութեան դէմ։
Այս ծիրէն ներս ան մեկնած է Հարաւային Կովկաս եւ այցելած Վրաստան ու Հայաստան։ Նախքան Հարաւային Կովկասի այցելութիւնները Թունպերկ ժամանած էր նաեւ Թուրքիա եւ զօրակցութեան բնոյթով աջակցած էր արգելափակուած եւ հաղորդման արտօնութիւնը չեղարկուած «Աչըք Ռատիօ»ի խմբագրութիւնը։ Ան այստեղ տեսակցած էր «Աչըք Ռատիօ»ի հրատարակչութեան տնօրէն Էօմէր Մատրայի հետ, որ իր կարգին Թուրքիոյ մէջ բնապահպաններու շարժումի կարեւոր աքթիւիսթներէն կը համարուի։
Կրեթա Թունպերկ այս օրերուն իր այցելած երկիրներու մէջ ալ կատարած յայտարարութիւններով կը դատապարտէ թէ գերտէրութիւններու կլիմայական հարցերու հանդէպ անփութութիւնը եւ թէ ՔՈՓ 29 հիւրընկալող Ատրպէյճանի բռնատիրական վարքը։
Ան նաեւ համաշխարհային մամուլի համար գրած յօդուածներով կը փորձէ հասարակութեան ուշադրութիւնը սեւեռել թէ՛ ջեռուցման աճին եւ թէ մարդու իրաւունքներու հանդէպ ոտնձգութիւններուն։
Հայաստան գտնուող քաղաքական գործիչ եւ բնապահպան Կրեթա Թունպերկ մասնակցեցաւ Հայաստանի ամերիկեան համալսարանին մէջ տեղի ունեցած «Ատրպէյճանի յարձակողապաշտ ազդեցութիւնը մարդու իրաւունքներու եւ բնապահպանութեան վրայ» թեմայով քննարկման, որուն ընթացքին ան յայտարարեց, որ Ատրպէյճան մէկ կողմէ կը փափաքի հանդէս գալ իբրեւ բնապահպանութեան պաշտպան, սակայն միւս կողմէ կ՚ուզէ ընդլայնել կազի ու քարիւղի արդիւնահանումը։
Թունպերկ, որ հրապարակաւ հրաժարեցաւ մէկնիլ Պաքու եւ պոյքոթի ենթարկեց ՔՈՓ 29 համաժողովը՝ ըսաւ. «Դիրքորոշումս շատ յստակ է։ Կլիմայի վերաբերեալ հիմնական սկզբունքը այն է, որ իմ եւ բազմաթիւ այլ գործիչներու օրակարգերը բոլորովին անհամատեղելի են ատրպէյճանական կողմի օրակարգին հետ եւ կը հակասեն այն իրականութեան, որ առկայ է Ատրպէյճանի մէջ։ Պարզապէս սրտխառնուք կը յառաջացնէ, երբ ականատես կ՚ըլլանք այդպիսի երեսանցութեան ու կեղծաւորութեան։ Այն երեւոյթը, որ ՔՈՓ-29 համաժողովը տեղի կ՚ունենայ Ատրպէյճանի մէջ, ուղղակի երեսանցութեան ծայրայեղ դրսեւորում է»։
Ըստ անոր՝ Ատրպէյճան ոչ միայն կրնայ սարսափելի յանցագործութիւններ կատարել եւ չպատժուիլ, այլ նաեւ անոր դիմաց միջազգային հարթակին վրայ դռներ կը բացուին՝ օրինականացնելով այդ երկրին մէջ մարդու իրաւունքներու սահմռկեցուցիչ խախտումները։
«Աշխարհը լուռ է եւ լռելեայն Ատրպէյճանին կ՚ընձեռէ այս ձեւով վարուելու կարելիութիւն։ Ասիկա միակ պարագան չէ։ Մենք պէտք է դադրինք ձեւացնելէ եւ չտեսնելէ, որ կլիմային նուիրուած համաժողովը կը գումարուի այնպիսի երկրի մը մէջ, ուր պատժական մօտեցումներ կան, ուր ճնշումի կ՚ենթարկուի տեղւոյն ժողովուրդը։ Իրաւապաշտպանները եւ բնապահպանները այդ երկրին մէջ կ՚ըսեն, որ իրենք կ՚ապրին ինչպէս պիտի ապրէին բանտին մէջ, ուր պետութիւնը չի պաշտպաներ իրենց իրաւունքները։ Մենք այսօր կը խօսինք հարցի մը մասին, մինչդեռ այնտեղ հանրութիւնը շարունակ կ՚ենթարկուի ճնշումներու։ Անոնք, որոնք կողմ են փոփոխութիւններուն եւ կը խօսին այդ մասին, անոնց ձայները հետեւողականօրէն կը լռեցուին», ըսաւ Թունպերկ։
Անդրադառնալով Արցախի մէջ կատարուած ցեղային զտումին՝ շուէտացի գործիչը շեշտեց, որ Ատրպէյճան լիովին պատասխանատու է ատոր։ Ըստ անոր՝ շարունակական տառապանքները, որոնց ենթարկուած են հայերը Ատրպէյճանի ռազմական յարձակումին իբրեւ հետեւանք, ինչպէս նաեւ խոշտանգումներն ու բռնի տեղահանութիւնները, ֆիզիքական եւ հոգեբանական վայրագութիւնները բացարձակապէս անընդունելի եւ անհանդուրժելի են։
«Ցաւալի է, որ աշխարհը կը շարունակէ լուռ մնալ եւ թոյլ կու տայ Ատրպէյճանին նման համաժողովի կայացումով կոծկել իր յանցագործութիւնները։ Ատրպէյճան, անշուշտ, կը փափաքի ընդլայնել նաւթի ու կազի արդիւնահանութիւնը։ Բազմաթիւ երկիրներ, որոնք կը ներածեն այդ ուժանիւթերը Ատրպէյճանէն, հետեւողականօրէն աչք կը փակեն անոր վարքագիծին։ Եթէ մենք կը պայքարինք արդարութեան համար, ապա ատիկա հաւասարապէս պէտք է տարածուի բոլորին վրայ։ Պէտք է հաստատուի արդարադատութիւն բոլորին համար», նշեց Կրեթա Թունպերկ։
Բացի այդ, Թունպերկ հայաստանցի իր գործընկերներուն հետ միասին մասնակցեցաւ Հայաստանի մէջ ՄԱԿ-ի գրասենեակի դիմաց կատարուած բողոքի ցոյցին։
Ան նաեւ դիտել տուաւ, որ ինքն առանձնաշնորհեալ է, քանի որ ստիպուած չէ Արցախի հայերուն նման պայքարիլ ապրելու ու գոյութիւն ունենալու իրաւունքին համար, եւ կրնայ նաեւ այլ հարցեր բարձրացնել։
«Այն իրականութիւնը, որ ես ամէն առաւօտ ստիպուած չեմ արթննալ ու պայքարիլ իմ ու իմ ժողովուրդիս գոյութիւն ունենալու իրաւունքին համար, ինծի կը վերածէ առանձնաշնորհեալի մը, որ, իր հերթին, ինծի կը դարձնէ բարոյապէս պատասխանատու՝ բարձրաձայնելու խնդիրներու մասին»։
Աւելի ուշ բնապահպան Կրեթա Թունպերկ այցելեց Հայոց Ցեղասպանութեան յուշահամալիր եւ թանգարան, ուր անոր մանրամասն տեղեկութիւններ տրուեցան։
Երիտասարդ բնապահպանը նշանաւոր դարձաւ, երբ 2018-ին՝ ընդամէնը 15 տարեկանին, սկսաւ բողոքի ցոյցեր կատարել կլիմայի փոփոխութեան ու անոր նկատմամբ կառավարութիւններու անտարբերութեան դէմ։ 2019-ին ան Time ամսագիրին կողմէ նկատուեցաւ «Տարուան Մարդը»։
«Ատրպէյճանի ձեռքերը արիւնոտ են»
Հայաստանի մէջ Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութեան (Մ.Ա.Կ.) գրասենեակին դիմաց կազմակերպուեցաւ «Stop Greenwashing Genocide!» նշանաբանով բողոքի ցոյցը, որուն ներկայ էր նաեւ քաղաքական գործիչ եւ բնապահպան Կրեթա Թունպերկ, որ մերժեց մասնակցիլ ՔՈՓ 29-ին՝անոր Ատրպէյճանի մէջ կազմակերպման պատճառով։ Ցոյցին ընթացքին անդրադարձ կատարուեցաւ Ատրպէյճանի գործողութիւններու ազդեցութեան՝ թէ՚ մարդու իրաւունքներու եւ թէ տարածաշրջանի բնապահպանական պաշտպանութեան վրայ։ Ցոյցը կազմակերպողները յայտարարեցին, որ բոլոր անոնք, որոնք համաձայնած են, որ կլիմայական վեհաժողովը տեղի ունենայ բռնապետական Ատրպէյճանի մէջ, համերաշխ են ոչ թէ «Ի համերաշխութիւն Կանաչ աշխարհի» կարգախօսին, այլ բոլոր այն գործընթացներուն հետ, զորս կատարած է Ատրպէյճան, մասնաւորաբար այն յանցագործութիւններուն հետ, զորս Պաքու գործադրեց Արցախի ժողովուրդին դէմ։ Թունպերկ զարմանք յայտնեց, որ Կլիմայի համաժողովը կը կատարուի բռնապետական նաւթային պետութիւն հանդիսացող Ատրպէյճանի մէջ, ուր մարդու հիմնարար իրաւունքները չեն յարգուիր։ «Ատրպէյճանի ձեռքերը արիւնոտ են թէ՚ իր սեփական ժողովուրդին նկատմամբ ճնշումներով եւ թէ Արցախի հայերուն նկատմամբ գործադրուած ցեղային զտումներով եւ ցեղասպանական գործողութիւններով։ Անընդունելի են այն տառապանքները, բռնի տեղահանութիւնը եւ շարունակուող ֆիզիքական եւ հոգեբանական բռնութիւնները, զորս կը դիմագրաւեն հայերը», ըսաւ ան՝ աւելցնելով, որ Ատրպէյճան այն պետութիւնն է, որ մեծապէս կախեալ է հանածոյ վառելանիւթէն եւ մտադիր է աւելիով ընդլայնել այդ վառելիքի արդիւնաբերութիւնը։
«Ատրպէյճանի պէս պետութիւն մը պէտք չէ ցեղային զտում կատարէ եւ անոր համար պատասխանատուութեան չենթարկուի», ըսաւ երիտասարդ բնապահպանը՝ ընդգծելով, որ հիմա այդ բռնութիւնը կը հանդիպի ոչ միայն աշխարհի լռութեան, այլ նաեւ համաշխարհային մակարդակով Ատրպէյճանին յատկացուած է հարթակ եւ օրինականութիւն՝ առաւել եւս խորացնելու համար մարդու իրաւունքներու վերաբերեալ չարաշահումները։ Ըստ Թունպերկի՝ երբ կ՚ըսուի կլիմայի արդարադատութիւն, նկատի կ՚առնուի արդարադատութիւն բոլորին համար։ Ըստ անոր՝ արհամարհական է, որ աշխարհը կը շարունակէ լուռ մնալ Ատրպէյճանի յանցաւոր գործողութիւններուն նկատմամբ։ «Մենք կոչ կ՚ուղղենք անոնց, որոնք ունակութիւնը ունին բարձրաձայնելու այս բոլորին մասին եւ արդարութիւն պահանջելու բոլոր տուժածներուն համար», ըսաւ Թունպերկ՝ նոյն ատեն կոչ ուղղելով Պաքու գտնուող միջազգային լրատուամիջոցներուն եւ բոլոր անոնց, որոնք լիազօրութիւն ունին՝ այցելելու Պաքուի մէջ պահուող հայ պատանդներուն եւ պահանջել բոլոր քաղաքական բանտարկեալներուն եւ ռազմագերիներու ազատ արձակումը։ Իրաւապաշտպան Նինա Կարապետեանց իր խօսքին մէջ նշեց, որ այն միջազգային կառոյցները, որոնք կազմուած են մարդկութեան կողմէ, ցաւալիօրէն, չեն աշխատած, որովհետեւ 21րդ դարուն անոնց աչքին առջեւ տեղի ունեցաւ Արցախի հայերուն ցեղասպանութիւնը, իսկ այդ կառոյցները ոչ միայն չտեսան, այլ նաեւ նպատակայարմար գտան երթալ մասնակցելու այդ ցեղասպանութեան հեղինակ երկրին մէջ տեղի ունեցող կենսոլորտային համաժողովին։ Ցուցարարները պահանջեցին, որ բոլոր միջազգային կազմակերպութիւնները, երկիրներու նախագահները, լրագրողները երթան եւ այցելեն Պաքուի մէջ անազատութեան մէջ պահուող հայ գերիներուն։ Անոնք պահանջեցին նաեւ անյապաղ ազատ արձակել հայ գերիները։ Ցոյցի աւարտին մասնակիցները նամակ յանձնեցին Մ.Ա.Կ.-ի հայաստանեան գրասենեակին։
Եթէ ապրինք, կը տեսնենք
3 Հոկտեմբերի կէս գիշերէն քանի մը վայրկեան առաջ, երբ հազիւ քունի կ՚անցնէր հանգիստի այնքան կարօտ ուղեղս, ուժեղ ձայնի եւ թեթեւ երկրաշարժի ցնցում մը անկողինէս վար նետեցին մարմինս։ Վախս չէր զիս զգետնողը. ենթագիտակցութիւնս լի է վերապրողի փորձութիւններով, որոնց ամէնէն նորերը այս դէպքէն քանի մը օրեր առաջ՝ 27 Սեպտեմբերին, եւ քանի մը տարիներ առաջ՝ 4 Օգոստոսին՝ Պէյրութի նաւահանգիստի պայթումին հետեւանքով, առանց ֆիզիքական վնաս կրելու ողջ մնալներս են։ Այս անգամ զիս զգետնեց ապշանքս, իրականութենէն խզումս։ Ինչպէ՞ս կարելի է ականատես ըլլալ նման ուժեղ ռմբակոծման ու կեանքը շարունակել բնականոն կերպով։
Մինչ ես կը գրեմ այս տողերը, Իսրայէլեան բանակը կը պայթեցնէ, գետնի հաւասար կ՚ընէ Լիբանանի հարաւ գտնուող Մայս ըլ Ժապալ գիւղը՝ քար քարի վրայ չձգելով, իսկ Քֆարշուպա գիւղէն 1200 ոչխարներով հովիւը ճամբայ կ՚ելլէ շուրջ 50 քմ քալելով՝ հասնելու համար հարաւային պեքաա, 500 ոչխարներով։ 30 հոկտեմբերի առաւօտուն Ռմէյշ գիւղի բնիկներէն ներկայիս Պէյրութ ապրող ընկերուհիս՝ Մարիամը, հեռախօսիս նամակ մը կը ձգէ՝ «Պահիան կը փախի կոր, իրենց ալ շրջանը պարպելու կոչեր ըրեր է (Իսրայէլի բանակը)»։ Պահիան Պաալպեքցի մեր ընկերուհին է. վերջինիս գրած անօգնական երկտողիս ան կարճ ձայնային նամակով մը հեւալով կը պատասխանէ. «Չենք կրնար Պէյրութ գալ, ճամբայ չկայ, հիմա հոս տեղ պիտի դասաւորուինք, աղօթէ՛ մեզի համար, Արազ»։ Շաբաթներ առաջ, երբ Իսրայէլի բանակը «Իքս» հարթակէն յայտարարած էր հարաւի ժողովուրդին թողնել իրենց տուները եւ «փոխադրուիլ աւելի ապահով վայրեր», ու առ այդ մեծ թիւով գաղթականներ հասած էին մեր շրջանները, Պուրճ Համուտի մէջ հագուստի վաճառական բարեկամս՝ Զաւէնը, պատմեց՝ «Երեք կիներ եկան խանութս, շուրջ 50-60 տարեկան, սեւ հագած, լաչակաւոր, հարցուցին եթէ աշխատողի պէտք ունիմ, գործ կը փնտռեն։ Սիրտս կտոր-կտոր եղաւ։ Ես արդէն գործ չունիմ, իրենց չկարողացայ բան մը ըսել», իսկ շատ չանցած, կին մը տանս դիմաց զիս կանգնեցուց հարցնելու՝ «Վարձու տուն գիտե՞ս»։
Հոս իրագործուած քաղաքականութիւնը բնաւ չի տարբերիր մեր կատարած ընթերցանութիւններու եւ ուսումնասիրութիւններու մէջ արտացոլացող քաղաքականութիւններէն։ Գաղութատիրական եւ կայսերապաշտական ախորժակներ՝ պաշտպանուած անպատժելութեամբ, կը շարունակեն աւերել ազգը իր հողին կապող ամէն հետք։ Ոչ միայն աւելի քան մէկ միլիոն անհատներ իրենց հողէն ու տունէն արմատախիլ եղան այս պատերազմին, այլեւ բաւականին դժուարացաւ անոնց տունդարձը՝ նկատի առնելով Իսրայէլի իրագործած հիմնայատակ աւերները։ Աւելին՝ հարաւին մէջ արձանագրուած են Իսրայէլի կողմէ օգտագործուած սպիտակ ֆոսֆոր պարունակող զինատեսակի առ նուազն 17 դէպքեր. այս քիմիական նիւթը բոլորովին կը քանդէ, կ՚այրէ նաե՛ւ բնութիւնը։ Եթէ ասիկա բնիկը, հողագործը իր հողէն օտարացում չէ, հապա ի՞նչ է։
Լիբանանի պատերազմական օրագիրս Բարռեսիա Գոլէքթիվի ընկերներուս հետ բաժնեկցելուս հետեւանքով շատ մը հարցադրումներ յառաջացան մեր զրոյցներէն. անոնցմէ մէկը տեւաբար ընկճուածին կողմը իյնալուս իրողութիւնն էր։ Թէ՛ որպէս հայ եւ թէ՛ որպէս լիբանանցի, թէ՛ հեռաւոր պատմութեանս մէջ եւ թէ՛ իմ կեանքիս ընթացքին, երկու հայրենիքներս ալ միշտ ենթակայ եղած են գաղութատիրոջ քաղաքականութեան եւ ստիպուած եղած են իրենց կեանքը յատկացնել ողջ մնալու քան թէ՝ իրենց հողին վրայ ապրելու ու ստեղծագործելու գործին։ Որքա՜ն հեշտ է հեռաւոր ափերէն լսողաց ըլլալ ժողովուրդներու տագնապին ու կարեկցիլ անոնց, սակայն որքա՜ն զօրութիւն եւ մտային կարողութիւն կը պահանջէ տագնապներու մէջ շարունակել ոտքի մնալ ու գոյատեւել` որպէս ուժականութիւն ունեցող անհատ։ Բնականաբար սիրտդ կը լեցուի տեսնելով նոյնինքն գաղութատէր պետութիւններու ժողովուրդներուն միասնութեան ալիքները ի շահ ընկճուածին ու զոհին։ Անշուշտ տարբեր նիւթ է, երբ այլեւայլ պատճառներով այդ միասնութիւնը չի ցուցաբերուիր բոլոր ընկճուած ժողովուրդներուն ու զոհերուն հանդէպ։ Գոլէքթիվի ընկերներուս հետ խօսակցութեան ժամանակ արտայայտուեցայ, որ կը նախընտրեմ մնալ ընկճուածի կողմը՝ քան ընկճողին. ընկերներս չկարողացան լուռ մնալ այս հաստատումիս եւ առաջարկերցին երրորդ ճանապարհ մը՝ պայքարողի, որովհետեւ ընկճուածը յուսակտուր չէ՛, ան կարողութիւնը ունի դիմադրելու. եւ թէեւ մինչեւ վերջ պիտի կրենք պատերազմի այս պատմութիւնները, փորձութիւնները, սակայն պիտի ունենանք նաեւ դիմադրութեան մեր պատմութիւնները։
Բնականաբար դժուար է շարունակել կեանքը բնականոն կերպով։ Բնականոն սահմանումը նոյնիսկ չունի հասարակ ըմբռնում բոլոր վայրերու ու ժամանակներու մէջ։ Մեր ներկայի բնականոնը «Իքս» հարթակին վրայ քմահաճ տեղահանման հրահանգներու հետեւիլն ու անոնց պատճառած աղէտէն ազատիլն է։ Արդեօք որքա՞ն պիտի շարունակուի այս իրավիճակը։ Եթէ ապրինք, կը տեսնենք։
