Pessoa’nın ‘aykırı’ bankeri

RAFİ ATAM 

Kapitalizmle taban tabana zıt olan Anarşizm (adını antik Yunancadan alan bu kelime ‘an’ yani ‘-sız’ olumsuzluk eki ve ‘archos’ yani ‘yönetici’ sözcüklerinden türetilmiştir. ‘Yöneticisiz’ anlamına gelir. İnsanların yaygın bir biçimde algıladığı gibi kaos değil, gerçek anlamıyla her türlü hiyerarşiyi reddeden, gönüllülük ve bilinç üzerine kurulu olan bir yapıyı savunan ideoloji olarak karşımıza çıkar.

Anarşizm kelimesi 12 Eylül 1980 darbesinden sonra Türkiye’de bugün 40 yaşın üzerinde olan birçok insan tarafından maalesef hâlâ hakaret ve kaosu çağrıştıran bir kelime olarak kullanılmaya devam eder. Bu durum ancak yanlı yayın yapan iletişim araçları ve yeterince araştırma yapmadan hazır ve kolay bilgiye ulaşmanın verdiği  hazla açıklanabilir.

‘Anarşist Banker’in yazarı Fernando Pessoa, kendi imzasıyla olduğu gibi farklı adlarla yazdığı yapıtlarıyla da dünyanın en gizemli yazarlarından biri olarak tanındı. Portekiz edebiyatında modernizmin öncülerinden olan Pessoa, 1935’teki ölümünden bir yıl sonra olağanüstü zengin hayal gücüyle tüm dünyada üne kavuştu.

Antik çağ esintisi

Pessoa, ilk basımı 1922’de yapılan ‘Anarşist Banker’de antik çağ felsefesinin diyalog yöntemini izleyerek, bir yemek sonrası burjuva toplumundan iki arkadaş arasında geçen konuşmayı aktarır. Bu sohbet, Anarşizm, özgürlükler, bencillik, adaletsizlik gibi kavramlar üzerinden ilerler. Pessoa, banker olan kahramanını diğer karakter vasıtasıyla sorguya çekerken, aslında burjuva toplumuyla ince bir dille alay etme fırsatını değerlendirdiğini okuyucuya sıklıkla hissettirir. Çünkü Banker olan karakter, hem anarşist hem de banker olduğunu iddia edip bunu temellendirmeye çalışırken aslında içine düştüğü tüm çelişkileri, farkında olmadan bir kişilik muhasebesi haline getirmekte ve kendisini vicdanen aklayıp içinde bulunduğu bu garip durumu bireysel bir başarı olarak lanse etmeye çalışmaktadır. Bununla yetinmeyip doğru olan yöntemin bu olduğunu ısrarla savunmaktadır. Banker, idealist olduğu gençlik yıllarına kıyasla, maddi olarak güçlü olduğu bu dönemde, daha önceki yıllarda inandığı tüm değerlere sırtını dönmesinin doğru olduğunu iddia etmektedir. Pessoa, burada okuyucuya insanın bulunduğu konuma göre konuşup hareket ettiğini, kötü koşullarda yaşadıklarını avantajlı bir duruma geçince unuttuğunu hatırlatıyor.

Pessoa, ‘Anarşist Banker’de ideolojilerden, paranın gücünden ve insan hayatında yarattığı çelişkilerden söz ederken aslında kitabın arka planında insan ırkının kendi eliyle yarattığı sistemlere nasıl köle olduğunu, ince ve alaycı bir dille insanlığın yüzüne vurmayı başarmış.