Փարաճանովեան արուեստը պարի լեզուով

ՄԱՐԻ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ

Երեւան՝ Ալ. Սպեն­դիարեանի անուան օփե­րայի եւ պա­լետի ակա­դէմա­կան թատ­րո­նի բե­մին օրերս «Նռան գոյ­նը» հայ-ֆրան­սա­կան պա­րային ներ­կա­յաց­ման հա­յաս­տա­նեան առա­ջին ներ­կա­յացումն էր՝ նո­ւիրո­ւած Սեր­կէյ Փա­րաճա­նովի 100 ամեակին։ Եր­կու օր (մար­տի 15, 16) դահ­լի­ճին չէին դա­դարեր ծա­փող­ջոյննե­րը, արո­ւես­տա­սէր աշ­խարհը չէր դա­դարեր գրել ու խօ­սիլ Փա­րաճա­նովի «Նռան գոյ­նը» ֆիլ­մէն ոգեշնչո­ւած այս ներ­կա­յաց­ման մա­սին։

Նշէնք՝ դեռ 2024 թո­ւակա­նի Յու­նո­ւարին ներ­կա­յաց­ման առաջ­նա­խաղն էր Ֆրան­սա­յի «Տո­բոգան», այ­նուհե­տեւ՝ «Կաս­կոն» թատ­րոննե­րուն։

Նա­խագի­ծը կ՚իրա­կանաց­նէին Ֆրան­սա­կան «Սա­թէ– Աթ­ղը» թա­տերա­կան միու­թիւնը, «Փոլ ան Սցեն» կազ­մա­կեր­պութիւ­նը՝ Հա­յաս­տա­նի ԿԳՄՍ նա­խարա­րու­թեան, Հա­յաս­տա­նի ֆրան­սա­կան ինստի­տու­տի եւ Ֆրան­սա­յի դես­պա­նատան, ինչպէս նաեւ Օվերն– Ռոն – Ալ­պեր տա­րածաշրջա­նի, ՀԲԸՄ– ի ֆրան­սա­կան մաս­նա­ճիւ­ղի, Դե­սինի «Տո­բոգան» եւ Մոն դը Մար­սա­նի «Կաս­կոն» թատ­րոննե­րու աջակ­ցութեամբ։

Բե­մադ­րութեան հե­ղինա­կը Ֆրան­սացի յայտնի պա­րու­սոյց Մու­րադ Մեր­զուկինն է։ Գա­ղափա­րի հե­ղինա­կը Ֆրան­սա գոր­ծող «Սա­թէ–Աթ­ղը» թա­տերա­կան միու­թեան գե­ղարո­ւես­տա­կան ղե­կավար Սա­թէ Խա­չատ­րեանը։ Բե­մադ­րութեան երաժշտու­թիւնը գրած է «Հող ար­թուն» խումբը, իսկ բե­մական հա­գուստնե­րու ձե­ւաւո­րու­մը իրա­կանա­ցու­ցած է Էդ­գար Մա­նու­կեանը։ Ներ­կա­յաց­ման ներգրա­ւուած եօթը պա­րող­նե­րէն եր­կուքը հրա­ւիրո­ւած են Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թե­նէն։

Այս առ­թիւ Մա­րի Յով­հաննի­սեանը զրու­ցած է գա­ղափա­րի հե­ղինակ Սա­թէ Խա­չատ­րեանի հետ։

Մ.Յ.- Սկսինք ձե­զեէ եւ ձեր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան մօ­տեցումնե­րէն։

Հայ­րա­կան կող­մը Հին Պա­յազե­տէն է։ 19-րդ դա­րի վեր­ջին, են­թարկո­ւելով ջար­դե­րու, կու գան Արե­ւելեան Հա­յաս­տան եւ կը հիմ­նեն Նոր Պա­յազե­տը։ Իսկ մայ­րա­կան կող­մը Թաշ­քե­սանէն է, որ մենք կ՚անո­ւանենք նաեւ Դաշ­տա­յին Ղա­րաբաղ։

Կը կար­ծեմ, որ ծնա­յին յի­շողու­թիւնը ամե­նաու­ժեղն է, որով­հե­տեւ բա­ներ կան, որոնց ան­մի­ջական կրո­ղը չենք մենք, բայց ինչ-որ առու­մով կը դառ­նանք անոր ներ­կա­յու­թիւնը։ Եթէ թո­ղենք յի­շողու­թիւնը մեզ կրծէ, կը դառ­նանք յի­շողու­թեան գե­րին, բայց երբ փոր­ձենք մեր դէպ­քին շատ ծանր յի­շողու­թիւնը վե­րածել ու­ժի խթա­նի, այդ պա­րագա­յին կրնանք լաւ բա­ներ ստեղ­ծել, որոնք ոչ թէ մա­հուան հիմն են, այլ մա­հէն կեանք անցնե­լու բա­նաձե­ւը, որ մեզ հնա­րաւո­րու­թիւն կու տայ առաջ եր­թա­լու։ Եւ եթէ մենք այ­սօր կանք, ու­րեմն չենք ցե­ղաս­պա­նուած. կեան­քը յաղ­թել է մա­հուան։ Ես աւե­լի շատ այս բա­նաձե­ւի կրողն եմ, ու այդ ինձ հնա­րաւո­րու­թիւն կու տայ առաջ եր­թա­լու, ցաւն ու կո­րուստը վե­րածե­լու այլ ու­ժի, որ իս­կա­պէս ինչ-որ բան ստեղ­ծե­լու խթան կը հան­դի­սանայ։ Ցա­ւալի իրո­ղու­թիւննե­րու հետ յա­րաբե­րու­թիւննե­րէն ծնած են իմ ստեղ­ծա­գոր­ծութիւննե­րը։ Փա­րաճա­նովի դէպ­քին՝ աւե­լի շուտ գա­ղափա­րը առա­ջացած է այն ցան­կութե­նէն, որ հայ ժո­ղովուրդը դա­դրի ըն­կա­լուիլ իբ­րեւ ցե­ղաս­պա­նուած ազգ, եւ հայ­կա­կան մշա­կոյ­թը աղերսներ ու­նե­նայ բա­ցառա­պէս պատ­մա­կան այլ իրա­դար­ձութիւննե­րու հետ։ Մենք նաեւ ծնած ենք կեան­քը գո­վեր­գող ստեղ­ծա­գոր­ծութիւններ, եւ ինձ հա­մար ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը ոչ թէ վերջն էր, այլ մի նոր բա­նի սկիզ­բը՝ յաղ­թա­կան սկիզ­բը այն առու­մով, որ ի վեր­ջոյ մենք կանք։ Եւ երբ մենք հայ­կա­կան մշա­կոյ­թը ներ­կա­յաց­նող որե­ւէ ստեղ­ծա­գոր­ծութիւն կը ցու­ցադրենք, ապա այդ կեան­քի յաղ­թա­նակն է մա­հուան նկատ­մամբ։ Անդրա­դառ­նալ հայ­կա­կան մշա­կոյ­թին Ֆրան­սայ՝ ու­նի մի շատ յստակ եւ կա­րեւոր նպա­տակ՝ որ մեզ ճա­նաչեն ոչ թէ պատ­մութեան այդ հանգրո­ւանով, այլ առ­հա­սարակ իբ­րեւ մի ժո­ղովուրդ, որ ի զօ­րու է ծնիլ բա­ցառիկ ար­ժէքներ։ Նաեւ, որ մեզ ըն­կա­լեն որ­պէս հա­մաշ­խարհա­յին մշա­կու­թա­յին ներ­կապնա­կի մի ան­բա­ժանե­լի մաս­նիկ։

Մ.Յ.- Փա­րաճա­նովեան թե­ման բարդ է, շա­տերուն՝ ան­հասկա­նալի, շա­տերուն՝ ան­հա­սանե­լի։ Չի եղա՞ծ վախ՝ ճիշդ կ՚ըն­դունո­ւի՞ ար­դեօք հան­դի­սատե­սի կող­մէ։

Ես կը կար­ծեմ՝ արո­ւես­տա­գէտը եթէ ազ­նիւ է ինքն իր հետ, իր ցան­կութեան հետ եւ եթէ ար­հեստա­վարժ է, ապա կա­րող է ու­նե­նալ մտա­վախու­թիւններ, որոնք պա­տաս­խա­նատ­ւութեան աս­տի­ճանը կը բարձրաց­նեն։ Իսկ եթէ դուն պատ­րաստ ես անոր անդրա­դառ­նա­լու, կը նշա­նակէ որ դուն կա­րող ես։ Իսկ վախ եւ Փա­րաճա­նով բա­ռերը իրար հետ ան­հա­մատե­ղելի են։ Փա­րաճա­նովի հետ առնչո­ւած բա­ռերն են՝ ազա­տու­թիւնը, հա­մար­ձա­կու­թիւնը, եր­կխօ­սու­թիւնը։ Ինձ հա­մար եթէ երեք բառ կայ, որ կա­րող են բնո­րոշել Փա­րաճա­նովը՝ ասոնք են։ Եւ մենք ինչ ստեղ­ծած ենք, եղած է այս երեք բա­ռերու հա­մադ­րութեամբ։ Գի­տէ՞ք՝ ամե­նեւին ցան­կութիւն չենք ու­նե­ցած վե­րար­տադրե­լու փա­րաճա­նովեան արո­ւես­տը, սո­րուեց­նե­լու թէ ինչպի­սին պէտք է ըլ­լայ այն։ Եւ որ­քան ալ բա­ցառիկ կի­նօգետ, նկա­րիչ կամ փա­րաճա­նովա­գէտ ըլ­լայ, ին­քը չի կրնար մին­չեւ վերջ մէկ­նա­բանել Փա­րաճա­նովին։ Կան արո­ւես­տա­գէտ­ներ, որոնք ան­մէկնե­լի են։ Մենք կրնանք պար­զա­պէս Փա­րաճա­նովը մէկ­նա­բանել մեր տե­սան­կիւնէն՝ վերցնե­լով պատ­կերնե­րը, սե­փական աշ­խարհըն­կա­լումնե­րու խո­ղովա­կով հասցնե­լով հան­դի­սատե­սին։

Այս ներ­կա­յաց­ման բե­մադ­րի­չը Մու­րադ Մեր­զուկին է, իմ՝ գա­ղափարն է։ Ինձ հա­մար գերնպա­տակ եղած է բա­ցառիկ արո­ւես­տա­գէտի աչ­քե­րով ներ­կա­յաց­նել Փա­րաճա­նովը իր 100 ամեակին ըն­դա­ռաջ՝ Ֆրան­սա­յի՝ հնա­րաւո­րինս լայն լսա­րան­նե­րուն ճա­նաչե­լի դարձնե­լով այդ անու­նը։ Եւ մենք գտած ենք այդ բա­ցառիկ արո­ւես­տա­գէտը՝ որ Մու­րադ Մեր­զուկին է։ Այս ներ­կա­յացու­մը եր­կու հզօր ար­տիստնե­րու եր­կխօ­սու­թիւնը կ՚իրա­կանաց­նէ։ Եւ անոնց մի­ջոցաւ կը եր­կխօ­սեն մշա­կոյթներն ու արո­ւես­տի տար­բեր ճիւ­ղե­րը։

Մ.Յ.- Հայ-ֆրան­սա­կան հա­մագոր­ծակցու­թիւնը տո­ւա՞ւ իր ար­դիւնքը այս պա­րագա­յին։

Նպա­տակ չկար ընե­լու մի ներ­կա­յացում, որ պի­տի կրկնօ­րինա­կեր Փա­րաճա­նովը։ Այդ դէպ­քին չէր ըլ­լար այն ազա­տու­թիւնը, որու ետե­ւէն գա­ցած է հէնց ին­քը՝ Փա­րաճա­նովը։ Ամե­նայն յար­գանք ու­նե­նալով եր­կու մշա­կոյթնե­րու նկատ­մամբ՝ Մու­րադ Մեր­զուկին փոր­ձած է շատ ճիշդ չա­փաբաժ­նով ամէն մէ­կուն ներ­կա­յաց­նել, որ­պէսզի մենք չընկնենք ֆոլկլո­րի մէջ։ Ան­կեղծ ըսած՝ ինձ հա­մար ամե­նակա­րեւոր կէ­տերէն մէ­կը այս ներ­կա­յաց­ման ստեղծման մէջ եղած է այն, որ տե­սած եմ, թէ ինչպէս հայ­կա­կան մշա­կոյ­թի հետ ընդհան­րա­պէս առնչու­թիւն չու­նե­ցող մէ­կը ճիշդ կ՚ըն­կա­լէ այն եւ կը մէկ­նա­բանէ իր ապ­րումնե­րով։ Հայ հան­դի­սատե­սը այս ներ­կա­յաց­մամբ նո­րովի կը բա­ցայայ­տէ իր սե­փական մշա­կոյ­թը, իսկ ֆրան­սա­ցի հան­դի­սատե­սը պար­զա­պէս բա­ցայայ­տե­լու է հայ­կա­կան մշա­կոյ­թը։

Մ.Յ.- Եթէ ու­նե­նայիք հնա­րաւո­րու­թիւն հան­դի­պելու Փա­րաճա­նովին կեն­դա­նու­թեան օրօք, ի՞նչ կ՚ըսէիք անոր։

Օ՜, ես ուղղա­կի կը զրու­ցէի իր հետ։ Շատ նա­յած եմ անոր հար­ցազրոյցնե­րը ու շատ կը սի­րեմ իր հու­մո­րի զգա­ցու­մը։ Ես որե­ւէ հարց չէի տար, ուղղա­կի կը լսէի անոր ու պար­զա­պէս կը զրու­ցէի. Կը սի­րեմ եր­կխօ­սու­թիւննե­րը մարդկանց հետ։ Եթէ ժա­մանա­կի մէջ ճամ­բորդե­լու հնա­րաւո­րու­թիւն ու­նե­նայի, ուղղա­կի կ՚ու­զէի, որ Փա­րաճա­նովը ան­պայման դի­տէր ներ­կա­յացու­մը։

Մ.Յ.- Յա­ռաջի­կային ի՞նչ ճամ­բորդա­կան ու­ղի կը գծէ »Նռան գոյնը» ներ­կա­յացու­մը։

Երեք ան­գամ Ֆրան­սա ցու­ցադրո­ւեցաւ, հի­մա երե­ւանեան հիւ­րա­խաղերն են, վա­ղը կը մէկ­նինք Թբի­լիսի։ 2025 թո­ւակա­նին հա­մար մենք ար­դէն ու­նինք գրե­թէ քսան ներ­կա­յաց­ման ամ­սա­թիւեր տար­բեր թատ­րոննե­րու մէջ։

Մ.Յ.- Իսկ հնա­րաւո՞ր է՝ Պոլ­սի հան­դի­սատե­սը եր­բե­ւէ տես­նէ այս ներ­կա­յացու­մը։

Մենք սի­րով կը սպա­սենք առա­ջար­կի, որ­պէսզի կա­րողա­նանք ներ­կա­յացու­մը նաեւ Իս­թանպուլ խա­ղալ։ Գի­տէ՞ք՝ մի լաւ խօսք կայ, որ­տեղ կ՚ըսո­ւի՝ այն, ինչ քա­ղաքա­գետ­նե­րը կը պատ­ռեն, արո­ւես­տա­գէտ­նե­րը կու գան կար­կա­տելու արուես­տի մի­ջոցով։ Ես կը վստա­հիմ թէ՚ այդ եզ­րոյթին, թէ՚ արո­ւես­տի ու­ժին՝ իբ­րեւ եր­կխօ­սու­թեան մի­ջոցով խա­ղաղու­թիւն բե­րելու գոր­ծի­քի։ Այնպէս որ՝ որ­քան ալ քա­ղաքա­կան գոր­ծիչնե­րը շա­րու­նա­կեն պատ­ռել ժո­ղովուրդնե­րու մի­չեւ բա­րեկա­մու­թիւնը, միեւ­նոյն է՝ ես կը հա­ւատամ ազ­գե­րու մտքի ու հո­գու խե­լացիու­թեան, որու շնոր­հիւ անոնք կը կա­րողա­նան կար­կա­տել այդ պատ­ռած անջրպե­տը։ Կը հա­ւատամ նաեւ արո­ւես­տի ու­ժին։