«Բաժնուած կղզին». անկեղծ վկայութիւններ Կիպրոսի (հայկական) սիրտէն
ՌՈՒԲԷՆ ՃԱՆՊԱԶԵԱՆ
(«Բաժնուած կղզին». հեղինակ՝ Սագօ Արեան. 118 էջ, հեղինակային հրատարակութիւն, Երեւան, 2024)
Սագօ Արեանի «Բաժնուած կղզին» երկար ժամանակէ ի վեր սպասուած արձանագրութիւն մըն է համայնքի մը յիշողութեան մասին։ Փորձառու լրագրողի մը յստակատեսութեամբ եւ հոգածութեամբ, Արեան մէկտեղած է քսան խորքային հարցազրոյցներ կիպրահայերու հետ, որոնք 1974-ի Կիպրոսի թրքական ներխուժման ցաւը (կամ հետեւանքները) ապրած են եւ մինչեւ այսօր կը կրեն անոր հետեւանքները։ Գիրքը ձայներու, պատմութիւններու եւ մտորումներու կենդանի, շնչող արխիւ մըն է, որ հաւաքուած է համայնքին ներսէն։
Սկսելով հեղինակին ազնիւ նախաբանով, Կիպրոսի հայոց թեմի կաթողիկոսական փոխանորդ Կոմիտաս արք. Օհանեանի օրհնութեամբ եւ Արեանի՝ պատմականօրէն հարուստ յօդուածով մը՝ («Կիպրոսի վէրքը». Պատմութիւն եւ վկայութիւն - Կիպրոսի տագնապը՝ Մերձաւոր Արեւելքի բովերուն մէջ», որ հիմք կը պատրաստէ յաջորդող զրոյցներուն),- գիրքը կը հիմնաւորէ նիւթին հրատապութիւնն ու բարդութիւնը։ Այնուհետեւ, Արեան կը թոյլատրէ, որ պատմութիւնը բացայայտուի ուրիշներու բառերով՝ պահպանելով յարգալից հեռաւորութիւն, միաժամանակ տեղ տալով վիշտին, դիմադրողականութեան եւ յոյսին։
Գիրքը կը յիշեցնէ (եւ հաւանաբար տեղին շարունակութիւն մըն է) հեղինակին նախորդ աշխատութիւնը՝ «33 ձայն Իսթանպուլէն. ինչպէս ճանչցայ պոլսահայերը» (Երեւան, 2022), ուր նոյն լրագրողական մօտեցումով կը ներկայացուին Պոլսոյ հայկական համայնքի ներկայացուցիչներու ձայները։ «Բաժնուած կղզին» նոյն այս լրագրողական ազնուութիւնը որդեգրած է. հարցազրոյցները ներկայացուած են մասնակիցներուն խօսքերուն հաւատարմութեամբ, անկեղծութեամբ ու իրենց բոլոր նրբերանգներով։ Պարզ է, որ ասիկա այնպիսի մէկու մը գործն է, որ լրագրութիւնը կը տեսնէ ոչ թէ իբրեւ մասնագիտութիւն, այլ իբրեւ կոչում. յիշողութիւնը պահպանելու միջոց՝ առանց ճշմարտութիւնը զիջելու։
Ընթերցողները կը ծանօթանան տեսակէտներու լայն շրջանակի մը՝ հոգեւորականներէն մինչեւ համայնքային ղեկավարներ, քաղաքական ներկայացուցիչներէն մինչեւ հասարակ կիպրահայեր։ Բոլորն ալ բացայայտօրէն կը խօսին տեղահանութեան, սրբավայրերու պղծման, գոյքի կորուստի եւ բաժանումի ծանր հետեւանքներուն մասին։ Հարցազրոյցները կազմակերպուած են այբբենական կարգով, հաւասար կշիռ տալով իւրաքանչիւր ձայնի։ Իբրեւ գեղեցիկ զուգադիպութիւն, վերջին խօսքը կը պատկանի Վարդգէս Մահտեսեանին, որ կը խօսի համայնքի ներկայ վիճակին եւ ապագային մասին։ Անոր մտորումները յատկապէս տպաւորիչ էին ինծի համար, մանաւանդ երբ ան կը յիշէ «Մելգոնեան» կրթական հաստատութիւնը. ժամանակին կենսունակ համահայկական հաստատութիւն մը, որուն լուռ ու լքուած շրջափակին մէջ քալեցի անցեալ տարի Կիպրոս այցելութեանս ընթացքին։ Այդ պահը բիւրեղացուց ինծի համար մեր սփիւռքեան հաստատութիւններու փխրունութիւնը եւ անոնց պատմութիւնները արձանագրելու կարիքը՝ նախքան անոնց մոռացումը:
Արեանի գիրքը ճիշտ այդ կ՚ընէ։ Եւ թէեւ «Բաժնուած կղզին» կը կեդրոնանայ կիպրահայ փորձառութեան վրայ, անոր արձագանգը պիտի զգացուի շատ աւելի լայն լսարանի կողմէ։ Պատմաբաններ, պատմութեան ուսանողներ, Կիպրոսով եւ առ հասարակ հայկական համայնքներու մասին հետաքրքրուողներ եւ բոլոր անոնք, որոնք կը հետաքրքրուին բռնի գաղթի, վիճելի սահմաններու եւ մշակութային գոյատեւման բարդ ժառանգութիւններով, շատ բան պիտի գտնեն կլանելու այստեղ։ Կիպրոսի հարցին եւ այլ չլուծուած հակամարտութիւններու (ներառեալ Արցախը) միջեւ զուգահեռները դժուար է բաց թողուլ։
Մահտեսեանի վկայութենէն ետք, գիրքը կ'աւարտի յատուկ յարգանքի արտայայտութեամբ Բարսեղ Պիպէրեանին՝ միակ հայ նահատակին, որ զոհուած է 1974-ի թրքական ներխուժման ընթացքին։ Յունական բանակի զինուորագրուած Պիպէրեան, Աթէնքի ՀՄԸՄ-ի մարզիկ եւ Յունաստանի կաթողիկէ համայնքի անդամ, նահատակուած է Նիկոսիոյ հիւսիսային ճակատին վրայ, ներխուժող թրքական ուժերուն դէմ կռուելով։ Այս յարգանքի տուրքը շատ տեղին ու ազդեցիկ է, որպէս եզրափակիչ մաս:
Եթէ մէկ առաջարկ պիտի ընէի, այն է որ գիրքը պիտի շահէր իւրաքանչիւր հարցազրոյցի մասնակիցին մասին կարճ կենսագրական նոթեր ներառելով։ Թէեւ անոնց կեանքի պատմութիւններէն շատերը բնականօրէն կը յայտնուին հարցազրոյցներուն ընդմէջէն, համառօտ ներածութիւն մը պիտի օգնէր շրջանակաւորելու անոնց տեսակէտները այն ընթերցողներուն համար, որոնք նուազ ծանօթ են կիպրահայ համայնքին եւ անոր պատմութեան։
Յամենայն դէպս, «Բաժնուած կղզին» յաղթանակ մըն է ու սակաւադէպ եւ կարեւոր ներդրում մը հայկական պատմութեան, շատերուն նուազ ծանօթ անկիւններէն մէկուն մասին։ Ան կը պահպանէ ձայներ, որոնք պէտք չէ մոռցուին եւ կը յիշեցնէ մեզի, որ նոյնիսկ բաժնուած կղզիները, ինչպէս բաժնուած ժողովուրդները, իրենց մէջ կը կրեն ամբողջականութեան հնարաւորութիւնը։
***
Այս գիրքի ակնարկը լոյս տեսած է «Թորոնթոհայ»-ի մայիս 2025 (#213) թիւին մէջ:
