Օսման Քաւալայի մտորումները Անիի մասին

ՀՀՎար­չա­պետ Նի­կոլ Փա­շինեան ընդառաջելով Թուրքիոյ Նախագահի հրաւէրին, 20 Յու­նի­սին այ­ցե­լեց Իսթանպուլ։ Հա­յաս­տա­նի մա­մու­լը սոյն այցելութիւնկ որակեց «պատ­մա­կան» ըլլալով։ Վար­չա­պետ Փա­շինեանի Թուրքիոյ Նա­խագահ եւ ԱՔՓ կու­սակցու­թեան պետ Ռե­ճեփ Թայ­յիպ Էր­տո­ղանի հետ հան­դիպման օրա­կար­գի նիւթ դար­ձած էին տա­րածաշրջա­նի ապաշրջա­փակու­մը, դի­ւանա­գիտա­կան յա­րաբե­րու­թիւննե­րու հաս­տա­տու­մը եւ զա­նազան նիւ­թե­րու շուրջ հա­մագոր­ծակցու­թեան կա­րելիու­թիւննե­րու որո­նու­մը։

Փա­շինեան յայտնած էր թէ օրա­կար­գի նիւ­թե­րէն մէկն ալ Անի քա­ղաքի պատ­մա­կան կա­մուրջի վե­րակա­ռու­ցումն է։

Կարս քա­ղաքի կեդ­րո­նէն 48 քմ, հե­ռաւո­րու­թեան վրայ Ար­փա­չայի (Ախու­րեան) եր­կու ափե­րը իրա­րու կա­պող կա­մուրջը կը թո­ւագ­րո­ւի Ժ. դա­րուն։

Սոյն գե­տը Թուրքիոյ եւ Հա­յաս­տա­նի մի­ջեւ բնա­կան սահ­ման մէն է կար­ծես եւ կա­մուրջի փլա­տակն ալ եր­կու ժո­ղովուրդնե­րու ան­հա­ղոր­դութեան խորհրդա­նիշը ըլ­լա­լով կը ներ­կա­յանայ։ Հե­տեւա­բար կա­մուրջի վե­րակա­ռու­ցումը անդր սահ­մա­նային հա­մագոր­ծակցու­թեան առու­մով ալ խորհրդան­շա­կան իմաստ ու­նի։

Հան­րա­ծանօթ գոր­ծա­տէր եւ մար­դու իրա­ւունքնե­րու պաշտպան Օս­ման Քա­ւալա­յի հիմ­նադրած «Անա­տոլու Քիւլթիւր» ըն­կե­րու­թիւնը, Անի քա­ղաքի ՈՒ­ՆԷՍՔՕ-ի հա­մաշ­խարհա­յին ժա­ռան­գի ցան­կին մաս կազ­մած 2016 թո­ւակա­նէն այս կողմ Անիի վե­րաբե­րեալ շարք մը մշա­կու­թա­յին աշ­խա­տու­թիւններ կա­տարեց։ Աղդ աշ­խա­տու­թիւննե­րէն մէկն ալ Քա­ւալա­յի մտայ­ղա­ցու­մով կեան­քի կո­չուած Անիի մո­պիլ կի­րար­կումն է։

Թուրքիա- Հա­յաս­տան յա­րաբե­րու­թիւննե­րու բնա­կանոնաց­ման գոր­ծընթա­ցի ծի­րին մէջ Փա­շինեան-Էր­տո­ղան բա­նակ­ցութիւ­նը դար­ձեալ օրա­կար­գի բե­րաւ Անին։

Այս մա­սին զրու­ցե­ցինք 2830 օրե­րէ ի վեր ճա­ղերու ետին գտնո­ւող Օս­ման Քա­ւալա­յի հետ։

Անիի վե­րանո­րոգու­մը «Անա­տոլու Քիւ­թիւր«ի ձեր նա­խաձեռ­նութեամբ տա­րիներ առաջ ծրագ­րո­ւած հա­սարա­կական նա­խաձեռ­նութիւն մըն էր։ Ինչպէ՞ս կը գնա­հատէք այժմու վի­ճակը։

Անին ճար­տա­րապե­տու­թեան պատ­մութեան առու­մով շատ կա­րեւոր նմուշնե­րու 1000 տա­րուայ ժա­մանա­կահա­տուա­ծէ մը մե­զի հա­սած յա­տուկ վայր մըն է։ Անիի մէկ հա­տուածն ալ կը գտնո­ւի Հա­յաս­տա­նի հո­ղերուն վրայ։ Վե­րակա­ռու­ցումը նա­խատե­սուած կա­մուրջը թէեւ կո­թողա­յին նշա­նակու­թիւն մը չու­նի, բայց խորհրդան­շա­կան է իր սահ­մա­նակէ­տի դրու­թեամբ։ Այս նա­խագի­ծը տա­րիներ առաջ ԹԷ­ՓԱՎ-ի կող­մէ ներ­կա­յացո­ւած էր Թուրքիոյ Մշա­կոյ­թի Նա­խարա­րու­թեան։ Եր­կու եր­կիրնե­րու մի­ջեւ սա­րած յա­րաբե­րու­թիւննե­րը ար­գելք եղան այդ նա­խագ­ծի իրա­կանա­ման։ Դի­ւանա­գիտա­կան յա­րաբե­րու­թիւննե­րու վե­րահաս­տա­տու­մով այդ նա­խագի­ծը իրա­կանաց­նել ալ կա­րելի պի­տի ըլ­լայ։

Դուք որ այս ջան­քե­րու կի­զակէ­տին գտնո­ւած էիք, ինչպէ՞ս կը գնա­հատէք վե­րանո­րոգ­ման գոր­ծե­րուն պե­տական մա­կար­դա­կով կա­տարո­ւիլը։

Ար­տօ­նեցէք որ հա­մառօտ նկա­րագ­րեմ Անիի վե­րաբե­րեալ զար­գա­ցումնե­րը։ Մին­չեւ 2004 թո­ւական Անի քա­ղաքի գտնո­ւած տա­րած­քը զի­նուո­րական ար­գի­լեալ շրջան կը կո­չուէր։ Այ­ցե­լող­նե­րը հար­կադրո­ւած էին Կար­սի կու­սա­կալու­թե­նէն թոյլտո­ւու­թիւն ստա­նալու։ Որոշ տե­ղեր ոչ ման­րակրկիտ պե­ղումներ կա­տարո­ւեցան։ Պատ­մա­կան շի­նու­թիւննե­րու վե­րանո­րոգու­թեան առա­ջին աշ­խա­տու­թիւննե­րը 2008-ին սկսաւ։ 2011-ին ալ Թուրքիոյ Մշա­կոյ­թի Նա­խարա­րու­թեան եւ Յու­շարձան­նե­րու Հա­մաշ­խարհա­յին Հիմ­նարկի մի­ջեւ ստո­րագ­րո­ւած հա­մաձայ­նութիւ­նով մեկ­նարկեց Անիի կա­րեւո­րագոյն շի­նու­թիւնը՝ Սուրբ Փրկիչ Տա­ճարի վե­րակա­ռուցման աշ­խա­տանքնե­րը։

Մենք իբ­րեւ «Անա­տոլու Քիւլթիւր» այս հա­մաձայ­նութիւ­նը հե­զասահ դարձնե­լու առա­քելու­թիւնը ստանձնե­ցինք։ Աշ­խա­տանոց­ներ կազ­մա­կեր­պե­ցինք Հա­յաս­տա­նի եւ Վրաս­տա­նի մաս­նա­գէտ­նե­րու մաս­նակցու­թեամբ։

Նա­խապէս մա­նաւանդ Հա­յաս­տա­նի մաս­նա­գէտ­նե­րը որոշ մտա­հոգու­թիւններ ու­նէին, քա­նի որ չէին գի­տեր թէ ինչպի­սի՞ աշ­խա­տու­թիւն մը պի­տի կա­տարո­ւի։ Սա­կայն վե­րակա­ռուցման նա­խագի­ծի հե­ղինակ Եաւուզ Էօզ­քա­յա նման աշ­խա­տու­թիւննե­րու մէջ իրա­ւասու­թիւնը փաս­տած ճար­տա­րապետ մըն է։ Ան նաեւ կը կա­րեւո­րէ երկխօ­սու­թիւնը եւ թա­փան­ցիկ աշ­խա­տաոճը։ Շնոր­հիւ այս յատ­կութիւննե­րու, վե­րացաւ նաեւ հայ մաս­նա­գէտ­նե­րու մտա­հոգու­թիւննե­րը։

Իմ երա­զան­քը Անիի պատ­մա­կան կա­մուրջի Հա­յաս­տա­նեան հա­տուածն ալ նե­րառող մեծ այ­գիի մը իրա­կանա­ցումն է։ Ազատ տա­րած­քի մը մա­սին կը խօ­սիմ։

Պար­տիմ նշել որ բա­ցի կա­մուրջէն կամ Մայր Տա­ճարէն այդ տա­րած­քին մէջ կան բա­զում շի­նու­թիւններ, որոնք Հա­յաս­տա­նէն եւ Թուրքիայէն մաս­նա­գէտ­նե­րու ջան­քե­րով պէտք է վե­րանո­րոգո­ւին կամ ամ­րա­ցուին։

(Պիանէթ)