Օրթագիւղի Լուսաւորիչ հիմնարկի յաջող նախաձեռնութիւնը
Օրթագիւղի Լուսաւորիչ հիմնարկի հետախուզական խումբի նախաձեռնութեամբ 7-8 Դեկտեմբեր թուականներուն «Պիլկի» համալսարանի դահլիճին մէջ կայացաւ «Օսմանեան կայսրութիւնը եւ հայերը, մշակոյթ եւ տնտեսութիւն» խորագրեալ միջազգային բանախօսութիւն մը։
Այս խիստ ուշագրաւ բանախօսութեան բացումը կատարեց Թուրքիոյ հայ կաթողիկէ համայնքի վիճակաւոր Գերապայծառ Լեւոն Զեքիեան։
Գերապայծառ սրբազանը ողջունեց ներկաները եւ ապա համառօտ վերյիշումներով անդրադարձաւ անցեալին տեղի ունեցած նման բնոյթի բանախօսութիւններուն։ Ընդգծեց բանախօսութեան խորագիրը եւ նշեց, որ տեսնելով Օսմանեան Կայսրութիւն եւ հայերը բացատրութիւնը, պէտք չէ կարծել թէ ակնարկուածը երկու տարբեր կառոյցներ են։ Արդարեւ հայերը կայսրութեան կարեւորագոյն բաղադրիչներէն եղած է։ Գերապայծառը նաեւ յայտնեց, որ բանախօսութիւնը կը կայանայ հայ կաթողիկէ համայնքի հոգեւոր նախագահութեամբ։ Ան ապա խօսքը փոխանցեց բացման զեկոյցի ատենախօս պատմաբան Իլպէր Օրթայլըին։ Օրթայլը անդրադարձաւ հռոմէական եւ պարսկական տարածքի մէջ հայերու դերակատարութեան։ Կարեւորեց հայերէն տառերու գիւտը եւ այդ տառերու շնորհիւ կայացած գրաւոր մշակոյթը։ Անուանի պատմաբանը ընդգծեց, թէ մասնագէտներ տակաւին շատ հեռու են այս մեծ մշակութային աւանդը արժանի կերպով ուսումնասիրելէ։ Այստեղի կարեւոր բացթողումն է լեզուի նկատմամբ տգիտութիւնը։ «Նախ եւ առաջ Օսմանեան կայսրութեան հիմնական տարրը հանդիսացող թուրքեր պէտք է տիրապետեն հայերէնի։ Այսօր մենք հայերէն աղբիւրները փոխանակ բնագրէն սորվելու, դատապարտուած ենք օտար լեզուներու թարգմանութեան»։ Վերջապէս հանրածանօթ պատմաբանը բովանդակալից տեղեկութիւններ հաղորդեց նաեւ Մխիթարեան միաբանութեան հայ մշակոյթին բերած նպաստին։ Նշեց, որ յատկապէս միաբանութեան Վիեննական ուխտը այդ քաղաքին մէջ առաջին տպարանը հիմնած է եւ բացի հայերէնէ տպած է նաեւ յունատառ գիրքեր։ Իսկ Վենետիկեան ուխտը հրատարակեց արաբատառ գիրքեր եւս։
8 Դեկտեմբեր շաբաթ օրուան առաջին զեկուցողն էր «Շեհիր» համալսարանի դասախօսներէն փրոֆ. Մեհմետ Կենչ։ Ան անդրադարձաւ կայսրութեան տնտեսական կեանքի մէջ հայ լումայափոխներու դերակատարութեան։ Այդ ասպարէզի ծագման, զարգացման եւ ապա համեմատաբար ալ վերացման երեւոյթներու մասին խիստ ուշագրաւ մանրամասնութիւններ փոխանցեց։ Իրականութեան մէջ բոլոր այդ գործընթացը առնչուած էին երկրի ընդհանուր քաղաքական վերիվայրումներուն հետ։ Ատենախօսը նաեւ նշեց, թէ լումայափոխներու իրենց ելք ու մուտքը արձանագրած բազմահարիւր տետրակներ ի պահ դրուած են Օսմանեան արխիւներու մէջ։ Այդ տեղեկութիւնները նաեւ բազմաթիւ վկայութիւններ կը բերեն տուեալ ժամանակահատուածի ընկերային եւ քաղաքական անցուդարձերու մասին ալ։
Շաբաթօրեայ բանախօսութեան երկրորդ ատենախօսն էր Էտմունտ Հերզիք, որ ներկայացուց «ԺԷ եւ ԺԸ դարերուն Հնդկաստանի մէջ հայ վաճառականները» խորագրեալ զեկոյցը։
Ատենախօսը նախքան Հնդկաստանի, բաւական բովանդակալից տեղեկութիւններ փոխանցեց Ջուղայի հայութեան մասին։ Նշեց անոնց Ապպասեան իշխանութիւններու հետ ունեցած բարեկամութիւնը։ Մանաւանդ անդրադարձաւ Ջուղայի խաչքարերուն իրենց տեսակին մէջ եզակի օրինակներ ըլլալով հանդերձ ատրպէյճանցի զինուորներու կողմէ անխնայ կերպով ջախջախուելուն։ Հերզիք ապա կեդրոնացաւ Հնդկաստանի մէջ հայ վաճարականներու միջոցաւ գոյացած ընկերամշակութային միջավայրին։ Նշեց հայերէն առաջին պարբերականի հրատարակութեան ոդիսականը եւ ապա իր հայեացքը սեւեռեց հեռաւոր արեւելքի մէջ հայ վաճառականներու գործունէութեան։
Իսկ պատմաբան Հալիլ Պերքթայ հեքիաթագիր Էօմէր Սէյֆետտինի գրականութենէն ընտրած օրինակի մը լոյսին տակ քննարկեց թուրք ազգային մտայնութեան հայատեաց մեկնաբանութիւնները։ Սէյֆետտին իր այս պատմուածքին մէջ հայ երիտասարդի մը կերպարը օգտագործելով ծիծաղի նիւթ կը դարձնէ «օսմանցի» ընկալումը։ Կը մերժէ թուրքէ զատ տարրերու երկրի քաղաքացին ըլլալու վարկածը։
Այս անջատ զեկոյցներէ ետք Պիւլենթ Պիլմեզ, Արուս Եումուլ եւ Էլչին Մաճար կլոր սեղանի դրութեամբ վերլուծումը ըրին բանախօսութիւններուն։ Արուս Եումուլ համաշխարհայնացում կոչուած հասկացողութեան ԺԹ դարուն ալ փորձուած ըլլալը եւ, թէ աջ եւ թէ ձախ գաղափարախօսութիւններու կողմէ հալածուելուն մասին հետաքրքրական ակնարկ մը ներկայացուց։ Այդ ժամանակ ալ համաշխարհայնացումը դիտուած էր իբրեւ գաղութատիրութեան ծառայող ռազմավարութիւն մը ըլլալով։ Եումուլի ուշագրաւ հաստատումներէն մէկն ալ համայնավարական գաղափարներուն նախ եւ առաջ հայերու, բուլղարներու եւ մաքետոնացիներու մէջ կազմակերպուելու առիթ գտնելն էր։ Ան նշեց, որ կոմունիստականն մանիֆեստը 1887-ին հայերէնի թարգմանուած է, բայց հրատարակիչը խուսափած է զայն տպելէ։ Ֆրետերիխ Էնկելս իր յօդուածներէ մէկուն մէջ նշած է այս մասին։
Օրուայ ուշագրաւ ատենախօսներէն մէկն էր նաեւ Ռայմոնտ Գէորգեան, որ Թուրքիոյ մէջ ծանօթ է «Իլեթիշիմ»ի մատենաշարէն լոյս տեսած «Հայոց ցեղասպանութիւնը» եւ «Արաս»էն լոյս տեսած, Փոլ Փապուչեանի հետ միասնաբար հեղինակած «Հայերը» գիրքերով։ Գէորգեան նիւթ առաւ հայերու մանաւանդ ԺԹ դարու երկրորդ կէսէն սկսեալ Օսմանեան կայսրութեան տնտեսութեան մէջ ունեցած դերակատարութիւնը։ Ան նշեց թէ հայերու տնտեսական կեանքի մէջ ունեցած ներդրումը կեդրոնացած էր Պոլիս, Զմիւռնիա եւ Հալէպի նման քաղաներուն մէջ։
