Ordu Ermeni Mahallesi ve “Kurtuluş Sokak"

İstanbul’da Osmanlı döneminde Rumca “Tatavla” adıyla bilinen, nüfusunun çoğunluğunu Rum halkının oluşturduğu semt, erken Cumhuriyet döneminden bugüne Ermeni toplumunun da yoğun olarak yaşadığı bir yer. 1929’da aldığı “Kurtuluş” isminin hikâyesi ise Anadolu’dan bağımsız değil.

Türkiye’de semt, mahalle, apartman ve insan isimlendirmelerinin büyük bir politik alt okumaları olduğu bir gerçek. Ordu’da Türk Sokak’tan başlayan, Zafer Sokak’a bağlanan ve Kurtuluş  Sokak’la devam eden Zafer-i Milli Mahallesi’nin yani Ermeni Mahallesi’nin köklü geçmişini, devlet aklının rövanşist isim değişiklikleriyle hafızalardan silme hamlesi, utanç verici. Aynı devlet aklı, 1970’lerin sonunda da “Kurtuluş” isminin bir sol örgütü çağrıştırması dolayısıyla tekrar isim değişikliğine gitmek istemişti.

Neyin “zafer”i?

Binlerce insanın, 1915’te yaşanan akıl tutulmasının bir süre sonra sona ereceğini ve evlerine döneceklerini düşünerek, seslerini çıkarmadan, tüm geçmişlerini, birikimlerini, evlerini, mezarlarını artlarında bırakarak çıktıkları ölüm yolculuğunda yaşanan acılar sonrası bu neyin zaferi? Anlamak mümkün değil. Vali Mustafa Malay zamanı (1996-1997) Kurtuluş Sokak ismi yerel tarihçi “Sıtkı Çebi Sokak” adını aldı.

Tarihi bir fotoğraf

Ermeni Mahallesi’nin 1930’lu yıllarına baktığımız bir fotoğraf var elimizde. Kot farkı sebebiyle solda tek kat olarak gördüğümüz yapı, aslında iki katlı ve üstüne daha sonra bir kat daha çıkılmış. Orası yıllarca Sıtkı Amca’nın kitaplığı ve çalışma odası oldu. Arşivinin de büyük kısmı bendedir. Sıtkı Amca’nın baba evinin de Ermeni Mahallesi’nde olmasına rağmen, buranın geçmişini, komşuları ve tanık olduğu yüzlerce şeyi pas geçmiş olması, Ordu tarihine dair böylesine meraklı ve üretken biri için imkânsız. 

Bu suskunluk bilinçli bir tercih. Rusların Trabzon'u işgali sonrası (18 Nisan 1916) Çebi ailesi gibi Ordu’ya göç eden çoğu ailenin yerleştirildiği Ermeni (1915 sonrası Ermeni Mahallesi zaten boşaltılmıştı) ve Rum Mahallelerindeki sosyolojik yapının ve dönemin koşullarının gelenlerde şekillendirdiği düşünce yapısının, milliyetçi konumlanmanın alt okuması daha yapılmadı. 

Fotoğrafın arkasındaki not

Bu fotoğraf yurtdışından geldi ve arkasına yazılmış olan bilgilendirme notu çok değerli. Ordu Ermeni Mahallesi’nde 100’ün üzerindeki yapıyı, sözlü tarih görüşmeleri eşliğinde binlerce fotoğraftan hangilerinin Ermeni ailelere ait olduklarını tespit edip, Google Maps üzerinden konumlandırıyorum. Hangi Ermeni aileye ait olduğunu öğrenemediğim iki-üç yapı kalmıştı ve birisi Sıtkı Çebi’nin evi idi, diğeri ise hala öğrenemediğim Nihat Akten’in evi.

Sarkis Takvoryan’ın evi

Fotoğrafın solunda (kot farkı olan) gördüğümüz tek katlı yapının sahibi Sarkis Takvoryan. 1915 sonrası yapı, Ordu’nun Mesudiye ilçesinden, milletvekili Ata Bodur’nun amcası Şükrü Bodur’a geçiyor. Sıtkı Amca’nın evin alt katına kiracı olarak gelişi evlendikten, 1955 yılından sonra oluyor. Sağda en önde görülen, kapısı açık, pencereden bir kadının baktığı ev ise Küpcü Ermeni Hasan’ın baba evi. Hasan Avcı, Ordu’da vefat etti. Kabri kent mezarlığında. Mezar taşında “Ruhuna Fatihâ” yazıldığı için anlamaz mezarlığa gelenler Ermeni olduğunu. 30’un üzerinde böyle mezar var Ordu Çakalçıkmaz Mezarlığı’nda, bu da ayrı konu! Ermeni Hasan’ın  çocukları İspanyol Murat’ı ve Talin (Yıldız) Abla’yı eskiler bilir. Talin Abla (Turşucuyan) hayatta ve İstanbul Kurtuluş’ta yaşıyor, Ordu’da da Kurtuluş Sokak’ta yaşadığı gibi.

Depremle birlikte kaderleri yazılan iki Yıldız

Talin, yani Yıldız Abla ile ilgili çok güzel bir hikâye dinlemiştim, hem biraz soluklanalım. 1939 Erzincan Depremi’nin olduğu gece sallanan Ordu Ermeni Mahallesi’nde, evleri birbirine bitişik, hamile bir Ermeni ve bir Türk kadınının depremle birlikte yükselen stres nedeniyle doğum sancıları aynı anda başlıyor. Ebe bir evden diğerine koşturuyor ve çok güzel iki kız çocuğu dünyaya geliyor. O gece gökyüzünde yıldızlar o kadar parlak ki, kızların ikisine de Yıldız ismi veriliyor. ‘Kaderleri bir, isimleri de bir olsun, kardeş gibi büyüsünler’ deniliyor, ki öyle de oluyor. Birisi Ermeni Hasan’ın kızı, diğeri Fatsalı Faruk Gür’ün annesi. 1942 yılında çıkan Varlık Vergisi sonrası yollar ayrılıyor. Faruk Abi 30 yıl sonra annesi Yıldız Teyze’yi, İstanbul’da kader birliği yaptığı Yıldız’ın (Talin Abla’nın) yanına götürüyor ve buluşuyorlar.

Mahallenin eski sakinleri

Tek katlı evin hemen ilerisinde fotoğrafta ikinci elektrik direğinin hemen arkasında görülen iki katlı yapı da Ermeni evi. Rıfat Furtun’un yıllarca oturduğu yer. O evin tam karşısında (fotoğrafta göremiyoruz) Handan Çiknovaryan’ın (Demokrat Handan) baba evi duruyor. Onun arkasında Bakırcı Sarkis Deveciyan’ın tek katlı evi var. Deveciyanların evinin karşısında Kurukahveci Melik Kaya Arzan’ın daha sonra Terzi Karabet Dertliyan’ın çocuklarına geçen evi de duruyor. Bu evleri de fotoğrafta göremiyoruz.

Eski fotoğrafta Sarkis Takvoryan’ın evi ile Rıfat Furtun’un evi arasında görülen boşlukta bugün iki yapı var. Pembe renkli yapı çok el değiştirdi ve bugün butik otel oldu. Bu yapılar kısmen yeni, 1954 tarihli. Rıfat Furtun oğlu Şükrü Furtun için yaptırılıyor. Fotoğrafta en arkada, uzaklarda görülen iki katlı ev ise Hacılar Yokuşu’nun ortasında (Bugün Furtun Sokak) konumlanan Furtun Konağı, eski Ordu Belediye Başkanlarından (1894-1896) - (1898 – 1902) Süleyman Felek Konağı’nın bahçesi ile de sınır teşkil ediyor.

Not: Ordu’ya elektrik, 1 Nisan 1930’da, Vali Ali Kemali Aksüt zamanında geldi. Fotoğrafta elektrik direklerini görüyoruz ama daha kablolar ortada yok. Yani, 1930  öncesinin Ordu Ermeni Mahallesi’ne bakıyoruz.