Նոր թրքախօսի մը արտայայտ(ն)ութիւնները

ՆԱՐԵԿ ՍԷՖԷՐԵԱՆ

naregseferian.com

Պոլիս գտնուիլը շատ հետաքրքրական կողմեր ունի, մանաւանդ այս օրերուն։ Որպէս մէ­կը, որ կը հե­տեւի քա­ղաքա­կանու­թեան եւ մաս­նա­ւորա­պէս մի­ջազ­գա­յին ու տա­րածաշրջա­նային ան­ցուդար­ձին, նիւ­թի պա­կաս չկայ, փառք Աս­տուծոյ։ Սա­կայն աւե­լի առօ­րեայ տե­սան­կիւնէն, ու­րախ եմ որ ժա­մանակ կ՚անցնեմ այս քա­ղաքին մէջ, քան զի առի­թը կ՚ըն­ծա­յէ թրքե­րէն սոր­վե­լու։

Թրքե­րէնի հետ կապս շատ հե­ռու չէ, իրա­կանու­թեան մէջ։ Ըն­տա­նիքիս ակունքնե­րը Մա­րաշին մէջ կը գտնուին, ուստի ման­կութեանս յա­ճախ լսած եմ թրքե­րէն, մա­նաւանդ մե­ծերուն կող­մէ։ Ականջներս լե­ցուած են որոշ բա­ռապա­շարով մը։ Նոյ­նիսկ շարք մը բա­ռեր հա­յերէն կը կար­ծէի պզտիկ եղած ատենս։ Վստահ եմ շատ սփիւռքա­հայեր այդ փոր­ձա­ռու­թիւնը կը կի­սեն։ Երի­տասար­դութեանս ջանք թա­փած եմ թրքե­րէն ինքնու­րոյն սոր­վե­լու, իսկ աւե­լի վեր­ջերս դա­սերու գա­ցած եմ (Երե­ւան ալ, հոս ալ)։ Եթէ ան­կեղծ ըլ­լամ, այ­սօ­րուան թրքե­րէնէն աւե­լի պի­տի նա­խընտրէի նախ­նի­ներուս խօ­սած լե­զուն սոր­վիլ։ Բայց այդ դա­րը երե­ւի թէ ան­ցած հա­շուենք։

Քա­նի մը տա­րի առաջ ամառ մը ան­ցուցած եմ Պո­լիս։ Առա­ջին ան­գամս էր հոս եւ առա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով թրքե­րէնին հետ առըն­չութիւն ու­նե­ցայ որ­պէս ան­մի­ջական, կեն­դա­նի լե­զու մը։ Եւ չա­փազանց խնդա­լիք էր։

Ես իմ վրաս կը խնդամ, թէ ինչքան ծի­ծաղե­լի կը գտնէի ամէն ինչ։ Ին­չո՞ւ։ Որով­հե­տեւ ին­ծի հա­մար թրքե­րէնը եղած է ոչ թէ միայն տան մէջ սահ­մա­նափա­կուած, ոչ-կա­տարեալ լե­զու մը, այ­սինքն՝ փո­ղոց­նե­րուն վրայ, թեր­թե­րու մէջ, կամ ու­րիշ տե­ղեր եր­բեք չգտնուող լե­զու մը, այ­լեւ՝ մե­ծահա­սակ­նե­րու, ըսենք, խո­հանո­ցային կամ բամ­բա­սան­քի կամ ալ հայ­հո­յելու լե­զու ըլ­լա­լով գի­տէի միայն։ Ան քիչ մը կոշտ, քիչ մը գեղ­ջկա­կան եղած է միշտ միտ­քիս մէջ։ Յե­տոյ, խօ­սակ­ցա­կան արեւմտա­հայե­րէնով եթէ վերցնենք, օրի­նակ, թէ ինչպէս հար­ցում մը կը տրուի –«Կու գա՞ս կոր մը» –եկուր եւ տես, որ խօ­սակ­ցա­կան արեւմտա­հայե­րէնը պաշ­տօ­նական թրքե­րէնէն շատ չի տար­բե­րիր. «Կէ­լիեօ՞ր մու­սուն»։

Փոքր-մոքր բա­ներ, ամե­նասո­վորա­կան երե­ւոյթներ խնդա­լիքիս եկած են Պո­լիս։ Վար­սա­վիրա­նոց­ներ մեծ գի­րերով կը յայ­տա­րարեն. «Էր­քէք Քուաֆէօրիւ»։ Ին­ծի հա­մար «էր­քէք»-ը պար­զա­պէս «տղա­մար­դ» ըսել չէ, այլ՝ «տղա­մա՛րդ», այ­սինքն. «Էր­քէք մէկն է, հա։ Յան­կարծ եթէ խօ­շին չի գաս նէ…»։ Ու­րեմն, նի­հար-մի­հար, հեզ տղա­մար­դիկ ո՞ւր պի­տի կտրել տան մա­զեր­նին։ (Վեր­ջերս ալ սոր­վե­ցայ, որ թրքե­րէնով խօշ եկող­ներ չկան, այլ՝ գա­ցող­ներ։ Թէրս։)

Հա­մակար­գի­չի մը առ­ջեւ նստե­ցայ, կը յի­շեմ։ Սխալ բան մը ըրի, շտկե­լու հա­մար երեք տար­բե­րակ կու տար՝ «էվէթ, հա­յըր, վազ կէչ»։ «Վազ կէ՛չ»։ Ես ե՞րբ հա­մակար­գի­չէ վազ ան­ցած եմ որ։ Ան հէչ, երբ լաւ չհասկցայ կա­ցու­թիւնը, «Եար­տըմ» կո­ճակը տե­սայ նոյն հա­մակար­գի­չին մէջ։ «Եար­տը՛մ»։ Նէ­նէս կ՚ըսէ. «Աս­տուած եար­տըմ ընէ, ճա­նըմ»։ Նէ­նէս ո՞ւր, հա­մակար­գի­չը ո՞ւր։ Չա­փազանց խնդա­լիք պահ մըն էր ան, ինչքան ալ ան­հա­ւատա­լի թուայ բնիկ թրքա­խօս ըն­թերցո­ղին։

Ու­րիշ օրի­նակ մը. «պէ­յին» բա­ռը առանց խնդա­լու չեմ կրնար ըսել կամ լսել։ Ին­չո՞ւ։ Շատ սո­վորա­կան բառ մը պէտք է որ ըլ­լայ։ Ին­ծի հա­մար ան ոչ թէ մէկ բառ է սոսկ, այլ որոշ բա­ռակա­պակ­ցութեան մը առա­ջին մա­սը։ Հօրս սի­րած հայ­հո­յանքն էր ժա­մանա­կին, միշտ կ՚ու­զեմ «պէ­յին»-ը շա­րու­նա­կել, աւելցնել... ու­ղեղս լե­ցուն է ար­դէն, փաս­տօ­րէն։

Նմա­նապէս «եթէր» բա­ռը։ Օր մը բան մը գնե­ցի, գու­մա­րը կլոր թիւ մըն էր, վրա­յէն քա­նի մը ղրուշ ալ կար։ Ես ան ման­րադրամ­նե­րը կը հա­նէի դրա­մապա­նակէս, խա­նութպա­նը «Եթէր, էֆ­ֆէնտիմ» ըսաւ։ Ես կեան­քիս մէջ հան­գիստ, հան­դարտ, պարզ ձե­ւով չէի լսած այդ բա­ռը. «եթէր»՝ պար­զա­պէս «կը բա­ւէ, շնոր­հա­կալու­թիւն»։ Միշտ «ու­լան, եթէ՛ր» եղած է ան. «ալ կը բա­ւէ՛ ծօ»-ի իմաս­տը կրած է։ Իրադ­րութիւ­նը ամէն բան կը փո­խէ։

Թրքե­րէնիս մա­կար­դա­կը տա­կաւին բարձր չէ։ Ան­շուշտ թէ խօ­սած ատենս, միտ­քիս մէջ կը թարգմա­նեմ։ Սա­կայն ան­պայման արեւմտա­հայե­րէնէ կը թարգմա­նեմ։ Ռու­սե­րէն ալ սոր­ված եմ, եւ նոյնպէս կա­տարեալ չեմ խօ­սիր։ Անոր ժա­մանակ յա­ճախ արե­ւելա­հայե­րէնէ կը թարգմա­նեմ։ Հե­տաքրքրա­կան հան­գա­մանքներ են, չէ՞։ Պա­տահա­կանու­թիւններ չեն, ի հար­կէ։ Տուեալ լե­զու­նե­րը ազ­դուած են, իրենց քե­րակա­նու­թիւննե­րը, շա­րադ­րութիւննե­րը, եւ այլն, աւե­լի հա­մահունչ դար­ձած են տի­րող լե­զուին։ Պատ­մութիւ­նը այդպէս դա­սաւո­րած է։

Քիչ մը աւե­լի գի­տական մօ­տեց­մամբ եւ ժա­մանա­կի ըն­թացքով, կը կար­ծեմ որ թրքե­րէնը եր­թա­լէն աւե­լի բնա­կանիս պի­տի գայ, աւե­լի պի­տի վար­ժուիմ։ Լե­զուին այդ հո­գեբա­նական կա­պակ­ցութիւննե­րը հետզհե­տէ կը յղկուին կամ այլ ձեւ պիտի ստանան, հաւանաբար։ Մինչ այդ, լեզուական արկածախնդրութիւններս կը շարունակուին։ Յուսամ որոշ ճարտարախօսութեան չափի մը կը հասնիմ նախքան մեկնիլս։ Կ՚ըլլա՞յ մը, աճապա։ Անանկ մը կ՚ըլլա՛յ քի։