Նշումներ շահեկան հրատարակութեան մը առթիւ

սեւան տէյիրմենճեան

Գրիգորիս ծ. վրդ. Պալաքեանի «Նկա­րագ­րութիւն Անիի աւե­րակ­նե­րուն» գիր­քը (Կ. Պո­լիս, 1910), Սա­թենիկ Ուսթա­յի ու Անա­հիտ Հա­զարեանի թարգմա­նու­թեամբ, վեր­ջերս հրա­տարա­կուե­ցաւ «Փա­րոս» հրա­տարակ­չութեան կող­մէ։ Գիր­քը, որ Անիին ու իր համ­բա­ւեալ աւե­րակ­նե­րուն վե­րաբե­րող մա­տենա­գիտա­կան ըն­դարձակ ցու­ցա­կին վրայ հե­ղինա­կաւոր ներ­կա­յու­թիւն մը չէ թէեւ, սա­կայն յատ­կա­պէս Արա Կիւ­լե­րի տպա­ւորիչ լու­սանկար­նե­րով կու գայ միանա­լու Բագ­րա­տու­նեաց պատ­մա­կան մայ­րա­քաղա­քին մա­սին եղած ու վեր­ջին շրջա­նին մա­նաւանդ յա­ճախա­կի դար­ձած թրքե­րէն հրա­տարա­կու­թիւննե­րուն։ Շա­հեկան են այս ու նման հրա­տարա­կու­թիւննե­րը, որոնք աղա­ւաղեալ ու շատ ան­գամ կո­րու­սեալ յի­շողու­թիւն մը վե­րականգնե­լու ջան­քին կը բե­րեն իրենց կա­րեւոր նպաս­տը՝ ո՛չ միայն հա­սարակ ըն­թերցող­ներ գտնե­լով մե­րազն ու այ­լազն շրջա­նակ­նե­րու մօտ, այ­լեւ որ­պէս աղ­բիւր գոր­ծա­ծուե­լով հե­տաքրքիր պրպտող­նե­րուն կող­մէ։

Նկա­տի ու­նե­նալով այս հան­գա­ման­քը, այ­սինքն նման հրա­տարա­կու­թիւննե­րուն վե­րագ­րո­ւած կա­րեւո­րու­թիւնը, հար­կա­ւոր է, որ հրա­տարա­կիչ­նե­րը, թարգմա­նիչ­նե­րը եւ յատ­կա­պէս հրա­տարա­կու­թեանց խմբա­գիր­նե­րը ըլ­լան չա­փազանց բծախնդիր, որ­պէսզի պա­կասա­ւոր կամ թե­րի չըլ­լան այս գիր­քե­րը, առիթ չտան սխալ հաս­կա­ցողու­թիւննե­րու եւ, ինչքան որ հնա­րաւոր է, ըլ­լան ամ­բողջա­կան։

Այս աչ­քով կար­դա­ցինք Geçmişin Yorgun Tanıkları Ani Harabeleri հա­տորը եւ, ինչպէս յա­ճախ կ՚ընենք, կը ներ­կա­յաց­նենք մեր դի­տողու­թիւններն ու նշումնե­րը թարգմա­նու­թեան ու առ­հա­սարակ հրա­տարա­կու­թեան մա­սին։

Նախ թարգմա­նական սխալ­նե­րու մա­սին, որոնք պատ­մա­կան անցքե­րը կ՚աղա­ւաղեն։

Այն դրո­ւագը, որ կը պատ­մէ անար­ժան (sıradan, ըսած են թարգմա­նիչ­նե­րը) Կի­րակոս քա­հանա­յին ու Կոս­տանդին կայսրի հան­դի­պու­մը, կը ստեղ­ծէ այն տպա­ւորու­թիւնը, թէ կայսրը իր իսկ ձե­ռագ­րով գրո­ւած նա­մակ մը կը յանձնէ քա­հանա­յին՝ ուղղեալ հա­յոց ար­քա­յին։ Մինչդեռ կայսրը Յով­հաննէս-Սմբատ հա­յոց ար­քա­յին կը վե­րադարձնէ Անին բիւ­զանդա­ցինե­րուն յանձնող վա­ւերա­գիրը, այ­սինքն վեր­ջի­նիս ինքնա­գիր ձե­ռագիրն է որ կը վե­րադարձնէ եւ այսպէ­սով յի­րաւի կը կա­տարէ խղճա­միտ քայլ մը, Կի­րակոս քա­հանա­յին միջ­նորդու­թեամբ (թարգմա­նու­թեան մէջ էջ՝ 30, բնագ­րին մէջ էջ՝ 5-6)։ Սա­կայն թարգմա­նական բուն սխա­լը հի­մա է. Պա­լաքեան կը գրէ, թէ Կի­րակոս իր քով պա­հեց Անիի յանձման ար­քա­յական նա­մակը եւ սուղ գնով մը զայն վա­ճառեց Կոս­տանդին կայ­սեր յա­ջոր­դին՝ Մի­քայէլ Ե.-ին։ Թարգմա­նիչ­նե­րը իս­կա­կան խառ­նաշփոթ մը ստեղ­ծած են այս հա­տուա­ծին մէջ. “Giragos daha sonra Ani’yi 1034 yılında Konstantin’in yerine geçen 5. Mihail’e iyi bir fiyata sattı”։ Անին անար­ժան տէր­տէ­րի մը ձե­ռամբ վա­ճառո­ւելիք ապ­րանք չէր, բա­րեբախ­տա­բար։

Թրքե­րէն հրա­տարա­կու­թեան մէջ կ՚ըսո­ւի,
թէ Վաս­պուրա­կանի Սե­նեքե­րիմ Արծրու­նի թա­գաւո­րը իր եր­կի­րը յանձնած է բիւ­զանդա­ցինե­րուն՝ գոր­ծակցե­լով Վա­սիլ Բ.-ին հետ, եւ ան­ցած է Սե­բաս­տիա։ Մինչդեռ ըստ բնա­գիրին, Սե­նեքե­րիմ եւ Վա­սիլ բա­նակ­ցած են եւ հա­յոց իշ­խա­նը Վասպուրականի դիմաց ստացած է Սեբաստիան, ուր ալ հաստատած է իր բնակութիւնը (թարգմանութեան մէջ էջ՝ 29, բնագիրին մէջ էջ՝ 5)։

Ահա հատուած մը եւս՝ այս անգամ առանց մեկնաբանութեան։ Նախ բնագիրը. «Հարիւր հազար զօրքով յունական եւ թաթարական մեծ բանակներ ամիսներով Անին պաշարելով հանդերձ՝ չեն կրցած քաղաքն յարձակմամբ գրաւել ու միայն տիրած են քաղքին՝ տիրանենգ իշխաններու դաւաճանութեամբ» (ընդգծումը մերն է, Ս. Տ.)։ Հոս ալ թարգմանութիւնը. “Yüzbinlerce askerden oluşan Bizans ve Tatar orduları aylarca süren kuşatmalara rağmen Ani’yi ele geçirememişler; ancak tahta oturan kralların ihaneti sonucu şehre sahip olabilmişlerdir”։ Դաւաճանները թագաւորնե՞րն են, թէ իրենց թագաւորներուն դաւաճանած, տիրանենգ իշխանները։

Պէտք է նշել, որ ընդհանրապէս իշխանը թարգմանուած է kral, եւ շփոթութիւն մը կը ստեղծէ տեւապէս։ Օրինակ՝ Գրիգոր իշխանը եղած է Kral Krikor (թարգմանութեան մէջ էջ 78, բնագիրին մէջ՝ էջ 38), հակառակ որ Ս. Փրկիչի արձանագրութեան թարգմանութեան մէջ նշուած է ճիշդ կերպով (տե՛ս՝ էջ 78)։ Ուրիշ օրինակ մը. նախարարներ եւ իշխաններ (էջ 6) թարգմանուած է yöneticiler ve krallar (էջ 31)։ Աւելի նախընտրելի ըլլար թերեւս՝ soylular ve prensler։ Ընթերցողներ կրնան կարծել, թէ բազմաթիւ թագաւորներ գոյութիւն ունեցած են թագաւորութեան մը մէջ։

Թարգմանութեան մէջ պատմական քանի մը անձեր ներկայացուած են թերի կերպով, երբեմն նոյնիսկ զեղչուած են իրենց կատարած պաշտօնները։ Օրինակ. բնագիրին մէջ յստակօրէն նշուած է, որ Վեստ Սարգիս Սիւնի խնամակալ իշխանն էր պատանի արքային՝ Գագիկ Բ.-ին (էջ 6), սակայն թարգմանութեան մէջ անտեսուած է Վեստ Սարգիսին այս պաշտօնը (էջ 31), ինչ որ զինքը կը վերածէ պատահական արկածախնդիրի մը։ Նոյնպէ՛ս, թարգմանիչները անտեսած են Վահրամ Պահլաւունիի սպարապետ ըլլալուն հանգամանքը (էջ 31)։

Թարգմանիչները անտեսած են նաեւ շրջանի կարեւոր դէմքերէն Գրիգոր Մագիստրոսի անունը։ Վեստ Սարգիս միջոց մը վերստին կը բարեկամանայ Գագիկ Բ. արքային հետ, կը շահի կուսակիցներ, որոնցմէ կարեւորագոյնը անկասկած սպարապետ Վահրամ Պահլաւունիի եղբօրորդին էր՝ Գրիգոր Մագիստրոսը (էջ 8)։ Թարգմանիչները չես գիտեր ինչու զանց առած են այս կարեւորագոյն անունը։

Ուրիշ օրինակ մը. Պալաքեան կը նշէ Անին նուաճող բիւզանդացի զօրավարին անունը՝ Պարակամանոս ներքինի (էջ 11), սակայն այս պատմական անունն ալ զանց առնուած է թարգմանիչներուն կողմէ։

«Ապուղամրենց Ս. Գրիգոր եկեղեցին» խորագրեալ հատուածին առաջին պարբերութիւնը, ուր հեղինակը կը խօսի մատրան Տրդատ ճարտարապետին կողմէ ու Գրիգոր Պահլաւունի իշխանի ծախքով կառուցուած ըլլալուն եւ պատմական այլ տեղեկութիւններու մասին, չէ թարգմանուած (բնագիրին մէջ՝ էջ 45)։ Նոյն հատուածին մէջ, Ապուղամրենց Ս. Գրիգորի արձանագրութեան մէջ, Ապլղարիպ կ՚ըսէ, թէ անտեսուած էր հօրմէն՝ «յաղագս կրտսերութեան» (էջ 46), սակայն թարգմանիչները չեն նշած այդ անտեսումի պատճառը՝ գոհանալով միայն հետեւեալով. “babam tarafından önemsenmememe rağmen...” (էջ 98)։

Անձերու ինքնութեան վերաբերող սխալներէն իր բաժինը կը ստանայ նաեւ պատմիչ Ստեփանոս Տարօնեցի Ասողիկ։ Այժմու Մուշին ու շրջակայքին համապատասխանող Տարօնը սխալմամբ կը նոյնացուի Էրզրումին, Ստեփանոսն ալ կը դառնայ էրզրումցի (տե՛ս էջ 155)։ Իսկ Կայենին համար ալ գործածուած է գերմանական ձեւը՝ Kain, մինչդեռ թրքերէն ձեւը պէտք է ըլլար՝ Kabil (էջ 129)։

Հակառակ այս սխալներուն պէտք է նշենք, որ թարգմանիչները ճշդած են Պալաքեանի գիրքին մէջ տեղ գտած սխալ մը։ Հեղինակը խօսելով Անիի բնակչութեան թիւին վերաբերող վարկածներուն մասին, կու տայ Էօժեն Պրոսէ անունը (էջ 19, մականունը հաւանաբար շփոթած է Մարի Պրոսէի հետ), մինչդեռ պէտք է ըլլար Էօժեն Պոր (էջ 45)։

Քանի մը տեղանուններու պարագային ալ կան շփոթութիւններ։ Ծաղկոցաձորը թրքերէն թարգմանութեան մէջ եղած է Ծաղկաձոր, Zağgatsor (էջ 44-45, 53, 112, 114, 117, 198 եւլն.)։ Ախուրեանի դիմաց գրուած է, թէ ան կը կոչուի նաեւ Արփաչայ, սակայն Yerash Irmağı-ն նախ չհասկցանք, թէ որն է (տե՛ս էջ 44)։ Բնագիրէն սորվեցանք, որ խօսքը Երասխին մասին է, այսինքն Արաքս գետը, ներկայի Արասը։ Արարատեան դաշտը եղած է Ağrı Ovası (էջ 70, 152, 158, 188)։

Թարգմանիչները քանի մը տեղ խմբագրած են հեղինակը, առանց սակայն նշելու այդ մասին։ Օրինակ՝ Պալաքեան Անիի տեղագրականը նկարագրելու ժամանակ չ՚ըսեր, թէ քաղաքը կը գտնուի Doğu Anadolu Bölgesi-ին մէջ կամ չէ գրած, թէ 48 քմ. հեռաւորութիւն ունի Կարսէն։ Ասոնք թարգմանչաց յաւելումներն են։ Պալաքեան տուած է նաեւ Անիին ունեցած հեռաւորութիւնները ս. Էջմիածնէն ու Թիֆլիսէն, որոնք սակայն դուրս ձգուած են թրքերէն թարգմանութենէն։

Անիի պատմականին նուիրուած բաժնին Գ. բաժինը վերնագրուած է «Սելճուկներու արշաւանքներն ու Անիին կործանումը» (էջ 12), մինչդեռ թարգմանիչները վերնագրած են բաւական հեղինակային մօտեցումով մը՝ “Ani Şehrinin Selçuklular tarafından fethi” (էջ 37)։ Տիգրան Հոնենցի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ բաժնին մէջ թրքերէն թարգմանութեան մէջ նշուած է, թէ եկեղեցին կը կոչուի նաեւ Şırlı Kilise, մինչդեռ բնագրին մէջ նման անուանումի մը չենք հանդիպիր (հմմտ. թարգմանութեան մէջ՝ էջ 69, բնագիրին մէջ՝ էջ 34)։ Պալաքեան կը հաղորդէ, որ Գագիկ Ա.-ի արձանը փոխադրուած է Անիի թանգարանը (էջ 49), սակայն թարգմանիչները զայն կարդացած են ըստ հետեւեալի. “Gagik’in heykeli Ani müzesindeki kütüphaneye taşınarak...” (էջ 103)։ Պալաքեան գրադարանի մը կամ մատենադարանի մը խօսք չ՚ըներ։

Թարգմանիչներու այս յաւելումներուն կողքին, կատարուած են նաեւ զեղչումներ։ Օրինակ, Պալաքեան կը յայտնէ Ալփասլանէն ետք Անիին տիրած Մանուչէի ինքնութիւնը՝ ըսելով, թէ ան թուրք էր, սակայն թարգմանիչները զանց առած են այս կարեւոր մանրամասնութիւնը (հմմտ. թարգմանութեան մէջ՝ էջ 37 եւ բնագիրին մէջ՝ էջ 13)։ Ուրիշ օրինակ մը։ Պալաքեանի պատմութենէն կը հասկնանք, որ Անիին հասցուած ամենամեծ աւերը իրականացուցած է Ճինկիզ-խանի յաջորդը՝ Չարմաղան։ Սակայն թարգմանիչները զանց առած են Չարմաղանի պատճառ դարձած աղէտին նկարագրութիւնը (հմմտ. թարգմանութեան մէջ՝ էջ 39, բնագիրին մէջ՝ էջ 15)։

Այս բաժինը փակենք թարգմանական մէկ քանի մանր-մունր սխալներու նշումով. ապստամբութիւնը թարգմանուած է sığınmak (հաւանաբար թարգմանիչները բառը շփոթած են ապաստանութեան հետ, տե՛ս թարգմանութեան մէջ՝ էջ 30 եւ բնագիրին մէջ՝ էջ 5)։ Պատուիրակը (էջ 9) թարգմանուած է yandaş (էջ 33), անշուշտ պէտք է ըլլար temsilci, elçi։ Լուսամուտը եղած է ışık yeri (էջ 63, 98, 112), ışık girişi (էջ 116), մինչդեռ պէտք էր պարզապէս ըսել՝ pencere։ «Արծիւ խոյակներ»ը (էջ 41) վերածուած է «aslan figürlü»ի (էջ 84)։ Նիկողայոս Մառին համար գործածուած հայագէտ (էջ 82, 91) տիտղոսը, թարգմանուած է Ermeni bilimci (էջ 184, 193)։ Անհասկնալի այս ասոյթի փոխան նախընտրելի է գործածել Armenolog բառը։ Հայ-Հռովմէական (էջ 92) թարգմանուած է որպէս Roma Ermenisi (էջ 194), տրուած է նաեւ տողատակի ծանօթութիւն մը. “Roma Ermenisi, büyük olasılıkla Ermeni Katolik anlamında kullanılmaktadır”։ Բացատրութիւն մը կամ մեկնաբանութիւն մը աւելորդ է, կը կարծեմ։ Կողբայ սարեր (էջ 95) թարգմանուած է նոյնութեամբ Goğpa tepeleri (էջ 196), մինչդեռ պէտք է ըլլար Goğp tepeleri, նետելով հոլովական վերջաւորութիւնը։ Անիի մերձակայ վանքին անունն է Ղօշավանք եւ ոչ թէ Goşavank, որ մարդիկ դիւրութեամբ կրնան շփոթել Նոր Գետիկի համանուն վանքին հետ, որ նոյնպէս կը կոչուի Գօշավանք եւ գիտական տառադարձութեամբ կը վերածուի Goshavank-ի։

Գրքի աւարտին թարգմանաբար տեղադրուած է նաեւ Ալեքսանդր Արարատեանի (1855-1885), (թէեւ Պալաքեան որեւէ հեղինակ չէ նշած) «Տաղ Անի քաղաքի» տաղը։ Դժբախտաբար թրքերէն թարգմանութիւնը բաւական տկար է։ Բանաստեղծութիւնը, որ երկու բաժին ունի, թրքերէն տարբերակին մէջ ներկայացուած է որպէս երկու առանձին քերթուածներ։ «Յորդորակ»ը, որ երգի մը աւելի արագ ընթացող բաժինն է, այստեղ թարգմանուած է որպէս՝ nasihat (էջ 202-203)։

Քանի մը նկատողութիւն ալ լուսանկարներուն վերաբերեալ։

Էջ 50-ի երրորդ նկարին մասին կ՚ըսուի, թէ anonim է։ Մինչդեռ նկարը առնուած է Հրայր Իսաբեկեանի «Հայկական ռենեսանսի ճարտարապետութիւնը» (Երեւան, 1990, էջ 163) հատորէն։ Այս եւ յիշեալ գիրքին մէջ տեղ գտած միւս նկարներուն հեղինակներն են՝ Հրայր Իսաբեկեան, ճարտարապետ Վ. Խաչատրեան եւ լուսանկարիչ Ն. Որբվերեան։

Էջ 51-ի վրայ տեղադրուած է Զուարթնոցի լուսանկարը։ Նոյն Զուարթնոցի ուրուանկարն ու աւերակները դրուած են նաեւ էջ 207-ին վրայ, որպէս Գագկաշէնի աւերակներ։ Զուարթնոց-Գագկաշէն շփոթութիւնը միշտ առկայ է հրատարակիչներուն մօտ։ Քանի մը էջ անդին, Զուարթնոցի յատակագիծը դրուած է որպէս «Գագկաշէն Ս. Գրիգոր եկեղեցւոյ յատակագիծը» (էջ 102), հակառակ որ հայերէն գիտցող մը անմիջապէս կրնայ նկատել այս ակնյայտի սխալը։ Էջ մը անդին ալ, 103-ին վրայ, Վաղարշապատի մերձակայ Զուարթնոցի տաճարին աւերակներուն լուսանկարը տրուած է որպէս Գագկաշէն։

Էջ 71-ի նկարներուն մասին գրուած է, թէ որմնանկարները կը պատկերեն ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի կեանքէն դրուագներ, սակայն յստակօրէն կը տեսնուի, թէ պատկերուածը Մարիամ Աստուածածնի ննջման տեսարանն է (ի դէպ, լուսանկարը հակառակ տպուած է)։ Նոյնպէս էջ 72-ի վրայ պատկերուած է Յիսուսի կեանքէն դրուագներ, եւ ոչ թէ Լուսաւորիչի։ (Duvar freskleri, էջ 40, 71-75, արտայայտութիւնը աւելորդ է, եթէ fresk է, ուրեմն պատի վրայ է, որմնանկար է։ Չենք ըսեր, օրինակ, պատի որմնանկար)։

Էջ 80-81-ի լուսանկարը ո՛չ թէ Ս. Փրկիչէն է, այլ Անիի մայր տաճարէն։

էջ 96.- Քանի մը էջ ասդին, էջ 84-ին վրայ, նշուած էր, թէ Ս. Առաքելոց եկեղեցին կառուցուած է 1000 թուականին, «ինչպէս կը կարծուի»։ Սակայն լուսանկարին տակ գրուած է, թէ կառուցման թուականը անյայտ է։

Մեծ հանելուկ մը մնաց Ապուղամրենց Ս. Գրիգորին մասին տրուած հետեւեալ ծանօթութիւնը՝ լուսանկարի մը տակ. “1040 yılında inşa edilen Abuğamrents Surp Krikor Kilisesi, MS 980 yılında Prens Pahlavuni tarafından bir plato üzerine yaptırılmıştır”(էջ 100-101)։

էջ 130-131 լուսանկարին վրայ կ՚երեւի Ախուրեանի կամուրջը, որու բացատրութենէն այնպէս մը կը հասկցուի, թէ կամուրջը կառուցուած է Հայաստանն ու Թուրքիան միացնելու նպատակով, մինչդեռ Ժ դարու շինարարները նման մտահոգութիւն մը չէին կրնար ունենալ։

Էջ 183-ի լուսանկարը, որու հեղինակն է Արտաշէս Վրոյր, նկարուած է 1912-ին, ո՛չ թէ 1908-ին, ինչպէս նշուած է։ Մառի կողքին կ՚երեւին Յովսէփ Օրբելին, Նիկողայոս Ադոնցը, Արամ Վրոյրը եւլն.։

Էջ 184-ի լուսանկարին մէջ կ՚երեւին այցելուներ, որոնք նստած են Աշոտ Գ Ողորմած թագաւորի շիրմին մօտ։ Սակայն այս մասին որեւէ բացատրութեան չենք հանդիպիր։

Կուսանաց վանքը, «որ Ս. Ստեփանոսի նուիրուած կը կարծեն ոմանք»՝ ըստ Պալաքեանի (էջ 62), “Surp Stepanos’a adanmış” (էջ 122) է։ “Surp Stepanos’a adanmış” վանքը էջ մը ետք, լուսանկարին տակ, կը մկրտուի Ս. Հռիփսիմէի անունով (տե՛ս էջ 124)։

Հապճեպ քանի մը նշում ալ խմբագրական աշխատանքին մասին։ Հայերէնի տառադարձութեան գիտական ու աւանդական կանոնները գործածուած են միասնաբար, խառն կերպով (օրինակ, Գ-ը տառադարձուած է թէ մերթ K, մերթ G, Պ-ն՝ երբեմն B, երբեմն P)։ Ճիշդ պիտի ըլլար ընտրել սկզբունք մը ու հետեւիլ միայն այդ մէկուն՝ ապահովելու համար միակերպութիւնը։ Ուշադրութեան չեն առնուած բնագիրին պարբերութիւններու բաժանումները, շեղագիրները, ինչ որ խոչընդոտ կը դառնայ իմաստին ամբողջական ու առողջ կերպով փոխանցումին։ Յայտնի է որ նկատի չեն առնուած Անիի եւ շրջակայքին կամ այդ դարերու հայոց պատմութեան մասին ցարդ եղած հրատարակութիւնները, այլապէս ստեղծուած բառապաշարին հետ միասնութիւն մը ստեղծելու ջանքը ակներեւ ըլլար թերեւս։ Կը պակսին անհրաժեշտ ծանօթագրութիւնները, որոնք հարիւր տարի առաջ տպագրուած գիրքը պիտի պատշաճեցնէին ներկային։ Գոնէ, օրինակ, կենսագրական տեղեկութիւններ պէտք է ըլլային հեղինակին՝ Գրիգորիս ծ. վրդ. Պալաքեանի մասին, կամ ընթերցողը պէտք է գիտնար, թէ գիրքի տպագրութեան տարիներուն, 1910-ականներուն, Անին եւ շրջակայքը մաս կը կազմէին Ցարական Ռուսաստանին։

Մաղթելով, որ այս եւ նման այլ թերացումները ուղղուին յաջորդ հրատարակութեան ընթացքին, անգամ մը եւս կը շնորհաւորենք թարգմանիչներն ու հրատարակիչները՝ շահեկան այս հատորին ու իրենց տարած աշխատանքին համար։

Ձեր վարձքը կատար։ 

բանակներ ամիսներով Անին պաշարելով հանդերձ՝ չեն կրցած քաղաքն յարձակմամբ գրաւել ու միայն տի­րած են քաղ­քին՝ տի­րանենգ իշ­խաննե­րու դա­ւաճա­նու­թեամբ» (ընդգծու­մը մերն է, Ս. Տ.)։ Հոս ալ թարգմա­նու­թիւնը. “Yüzbinlerce askerden oluşan Bizans ve Tatar orduları aylarca süren kuşatmalara rağmen Ani’yi ele geçirememişler; ancak tahta oturan kralların ihaneti sonucu şehre sahip olabilmişlerdir”։ Դա­ւաճան­նե­րը թա­գաւոր­նե՞րն են, թէ իրենց թա­գաւոր­նե­րուն դա­ւաճա­նած, տի­րանենգ իշ­խաննե­րը։

Պէտք է նշել, որ ընդհան­րա­պէս իշ­խա­նը
թարգմա­նուած է kral, եւ շփո­թու­թիւն մը կը ստեղ­ծէ տե­ւապէս։ Օրի­նակ՝ Գրի­գոր իշ­խա­նը եղած է Kral Krikor (թարգմա­նու­թեան մէջ էջ 78, բնա­գիրին մէջ՝ էջ 38), հա­կառակ որ Ս. Փրկի­չի ար­ձա­նագ­րութեան թարգմա­նու­թեան մէջ նշո­ւած է ճիշդ կեր­պով (տե՛ս՝ էջ 78)։ Ու­րիշ օրի­նակ մը. նա­խարար­ներ եւ իշ­խաններ (էջ 6) թարգմա­նուած է yöneticiler ve krallar (էջ 31)։
Աւե­լի նա­խընտրե­լի ըլ­լար թե­րեւս՝ soylular ve prensler։ Ըն­թերցող­ներ կրնան կար­ծել, թէ բազ­մա­թիւ թա­գաւոր­ներ գո­յու­թիւն ու­նե­ցած են թա­գաւո­րու­թեան մը մէջ։

Թարգմա­նու­թեան մէջ պատ­մա­կան քա­նի մը ան­ձեր ներ­կա­յացո­ւած են թե­րի կեր­պով, եր­բեմն նոյ­նիսկ զեղ­չո­ւած են իրենց կա­տարած պաշ­տօննե­րը։ Օրի­նակ. բնա­գիրին մէջ յստա­կօրէն նշո­ւած է, որ Վեստ Սար­գիս Սիւ­նի խնա­մակալ իշ­խանն էր պա­տանի ար­քա­յին՝ Գա­գիկ Բ.-ին (էջ 6), սա­կայն թարգմա­նու­թեան մէջ ան­տե­ս-
ւած է Վեստ Սար­գի­սին այս պաշ­տօ­նը (էջ 31), ինչ որ զին­քը կը վե­րածէ պա­տահա­կան ար­կա­ծախնդի­րի մը։ Նոյնպէ՛ս, թարգմա­նիչ­նե­րը ան­տե­սած են Վահ­րամ Պահ­լա­ւու­նիի սպա­րապետ ըլ­լա­լուն հան­գա­ման­քը (էջ 31)։

Թարգմա­նիչ­նե­րը ան­տե­սած են նաեւ շրջա­նի կա­րեւոր դէմ­քե­րէն Գրի­գոր Մա­գիստրո­սի անու­նը։ Վեստ Սար­գիս մի­ջոց մը վերստին կը բա­րեկա­մանայ Գա­գիկ Բ. ար­քա­յին հետ, կը շա­հի կու­սա­կից­ներ, որոնցմէ կա­րեւո­րագոյ­նը ան­կասկած սպա­րապետ Վահ­րամ Պահ­լա­ւու­նիի եղ­բօ­րոր­դին էր՝ Գրի­գոր Մա­գիստրո­սը (էջ 8)։ Թարգմա­նիչ­նե­րը չես գի­տեր ին­չու զանց առած են այս կա­րեւո­րագոյն անու­նը։

Ու­րիշ օրի­նակ մը. Պա­լաքեան կը նշէ Անին նո­ւաճող բիւ­զանդա­ցի զօ­րավա­րին անու­նը՝ Պա­րակա­մանոս ներ­քի­նի (էջ 11), սա­կայն այս պատ­մա­կան անունն ալ զանց առ­նո­ւած է թարգմա­նիչ­նե­րուն կող­մէ։

«Ապու­ղամրենց Ս. Գրի­գոր եկե­ղեցին» խո­րագ­րեալ հա­տուա­ծին առա­ջին պար­բե­րու­թիւնը, ուր հե­ղինա­կը կը խօ­սի մատ­րան Տրդատ ճար­տա­րապե­տին կող­մէ ու Գրի­գոր Պահ­լա­ւու­նի իշ­խա­նի ծախ­քով կա­ռու­ցո­ւած ըլ­լա­լուն եւ պատ­մա­կան այլ տե­ղեկու­թիւննե­րու մա­սին, չէ թարգմա­նուած (բնա­գիրին մէջ՝ էջ 45)։ Նոյն հա­տուա­ծին մէջ, Ապու­ղամրենց Ս. Գրի­գորի ար­ձա­նագ­րութեան մէջ, Ապլղա­րիպ կ՚ըսէ, թէ ան­տե­սուած էր հօր­մէն՝ «յա­ղագս կրտսե­րութեան» (էջ 46), սա­կայն թարգմա­նիչ­նե­րը չեն նշած այդ ան­տե­սու­մի պատ­ճա­ռը՝ գո­հանա­լով միայն հե­տեւեալով. “babam tarafından önemsenmememe rağmen...” (էջ 98)։

Ան­ձե­րու ինքնու­թեան վե­րաբե­րող սխալ­նե­րէն իր բա­ժինը կը ստա­նայ նաեւ պատ­միչ Ստե­փանոս Տա­րօնե­ցի Ասո­ղիկ։ Այժմու Մու­շին ու շրջա­կայ­քին հա­մապա­տաս­խա­նող Տա­րօնը սխալ­մամբ կը նոյ­նա­ցուի Էրզրու­մին, Ստե­փանոսն ալ կը դառ­նայ էրզրումցի (տե՛ս էջ 155)։ Իսկ Կա­յէնին հա­մար ալ գոր­ծա­ծուած է գեր­մա­նական ձե­ւը՝ Kain, մինչդեռ թրքե­րէն ձե­ւը պէտք է ըլ­լար՝ Kabil (էջ 129)։

Հա­կառակ այս սխալ­նե­րուն պէտք է նշենք, որ թարգմա­նիչ­նե­րը ճշդած են Պա­լաքեանի գիր­քին մէջ տեղ գտած սխալ մը։ Հե­ղինա­կը խօ­սելով Անիի բնակ­չութեան թի­ւին վե­րաբե­րող վար­կածնե­րուն մա­սին, կու տայ Էօժեն Պրո­սէ անու­նը (էջ 19, մա­կանու­նը հա­ւանա­բար շփո­թած է Մա­րի Պրո­սէի հետ), մինչդեռ պէտք է ըլ­լար Էօժեն Պոր (էջ 45)։

Քա­նի մը տե­ղանուննե­րու պա­րագա­յին ալ կան շփո­թու­թիւններ։ Ծաղ­կո­ցաձո­րը թրքե­րէն թարգմա­նու­թեան մէջ եղած է Ծաղ­կա­ձոր, Zağgatsor (էջ 44-45, 53, 112, 114, 117, 198 եւլն.)։ Ախու­րեանի դի­մաց գրո­ւած է, թէ ան կը կո­չուի նաեւ Ար­փա­չայ, սա­կայն Yerash Irmağı-ն նախ չհասկցանք, թէ որն է (տե՛ս էջ 44)։ Բնա­գիրէն սոր­վե­ցանք, որ խօս­քը Երաս­խին մա­սին է, այ­սինքն Արաքս գե­տը, ներ­կա­յի Արա­սը։ Արա­րատեան դաշ­տը եղած է Ağrı Ovası (էջ 70, 152, 158, 188)։

Թարգմա­նիչ­նե­րը քա­նի մը տեղ խմբագ­րած են հե­ղինա­կը, առանց սա­կայն նշե­լու այդ մա­սին։ Օրի­նակ՝ Պա­լաքեան Անիի տե­ղագ­րա­կանը նկա­րագ­րե­լու ժա­մանակ չ՚ըսեր, թէ քա­ղաքը կը գտնո­ւի Doğu Anadolu Bölgesi-ին մէջ կամ չէ գրած, թէ 48 քմ. հե­ռաւո­րու­թիւն ու­նի Կար­սէն։ Ասոնք թարգման­չաց յա­ւելումներն են։ Պա­լաքեան տո­ւած է նաեւ Անիին ու­նե­ցած հե­ռաւո­րու­թիւննե­րը ս. Էջ­միած­նէն ու Թիֆ­լի­սէն, որոնք սա­կայն դուրս ձգո­ւած են թրքե­րէն թարգմա­նու­թե­նէն։

Անիի պատ­մա­կանին նո­ւիրո­ւած բաժ­նին Գ. բա­ժինը վեր­նագրո­ւած է «Սել­ճուկնե­րու ար­շա­ւանքներն ու Անիին կոր­ծա­նու­մը» (էջ 12), մինչդեռ թարգմա­նիչ­նե­րը վեր­նագրած են բա­ւական հե­ղինա­կային մօ­տեցու­մով մը՝ “Ani Şehrinin Selçuklular tarafından fethi” (էջ 37)։ Տիգ­րան Հո­նեն­ցի Ս. Գրի­գոր Լու­սա­ւորիչ եկե­ղեց­ւոյ բաժ­նին մէջ թրքե­րէն թարգմա­նու­թեան մէջ նշո­ւած է, թէ եկե­ղեցին կը կո­չուի նաեւ Şırlı Kilise, մինչդեռ բնագ­րին մէջ նման անո­ւանու­մի մը չենք հան­դի­պիր (հմմտ. թարգմա­նու­թեան մէջ՝ էջ 69, բնա­գիրին մէջ՝ էջ 34)։ Պա­լաքեան կը հա­ղոր­դէ, որ Գա­գիկ Ա.-ի ար­ձա­նը փո­խադ­րըւած է Անիի թան­գա­րանը (էջ 49), սա­կայն թարգմա­նիչ­նե­րը զայն կար­դա­ցած են ըստ հե­տեւեալի. “Gagik’in heykeli Ani müzesindeki kütüphaneye taşınarak...” (էջ 103)։ Պա­լաքեան գրա­դարա­նի մը կամ մա­տենա­դարա­նի մը խօսք չ՚ըներ։

Թարգմա­նիչ­նե­րու այս յա­ւելումնե­րուն կող­քին, կա­տարո­ւած են նաեւ զեղ­­չումներ։ Օրի­­նակ, Պա­­լաքեան կը յայտնէ Ալ­­փասլա­­նէն ետք Անիին տի­­րած Մա­­նու­­չէի ինքնու­­թիւնը՝ ըսե­­լով, թէ ան թուրք էր, սա­­կայն թարգմա­­նիչ­­նե­­­րը զանց առած են այս կա­­րեւոր ման­­րա­­­մաս­­նութիւ­­նը (հմմտ. թարգմա­­նու­­թեան մէջ՝ էջ 37 եւ բնա­­գիրին մէջ՝ էջ 13)։ Ու­­րիշ օրի­­նակ մը։ Պա­­լաքեանի պատ­­մութե­­նէն կը հասկնանք, որ Անիին հաս­­ցո­­­ւած ամե­­նամեծ աւե­­րը իրա­­կանացու­­ցած է Ճին­­կիզ-խա­­նի յա­­ջոր­­դը՝ Չար­­մա­­­ղան։ Սա­­կայն թարգմա­­նիչ­­նե­­­րը զանց առած են Չար­­մա­­­ղանի պատ­­ճառ դար­­ձած աղէ­­տին նկա­­րագ­­րութիւ­­նը (հմմտ. թարգմա­­նու­­թեան մէջ՝ էջ 39, բնա­­գիրին մէջ՝ էջ 15)։

Այս բա­­ժինը փա­­կենք թարգմա­­նական մէկ քա­­նի մանր-մունր սխալ­­նե­­­րու նշու­­մով. ապստամ­­բութիւ­­նը թարգմա­­նուած է sığınmak (հա­­ւանա­­բար թարգմա­­նիչ­­նե­­­րը բա­­ռը շփո­­թած են ապաս­­տա­­­նու­­թեան հետ, տե՛ս թարգմա­­նու­­թեան մէջ՝ էջ 30 եւ բնա­­գիրին մէջ՝ էջ 5)։ Պա­­տուի­­րակը (էջ 9) թարգմա­­նուած է yandaş (էջ 33), ան­­շուշտ պէտք է ըլ­­լար temsilci, elçi։ Լու­­սա­­­մու­­տը եղած է ışık yeri (էջ 63, 98, 112), ışık girişi (էջ 116), մինչդեռ պէտք էր պար­­զա­­­պէս ըսել՝ pencere։ «Ար­­ծիւ խո­­յակ­­ներ»ը (էջ 41) վե­­րածո­­ւած է «aslan figürlü»ի (էջ 84)։ Նի­­կողա­­յոս Մա­­ռին հա­­մար գոր­­ծա­­­ծուած հա­­յագէտ (էջ 82, 91) տիտ­­ղո­­­սը թարգմա­­նուած է Ermeni bilimci (էջ 184, 193)։ Ան­­հասկնա­­լի այս ասոյ­­թի փո­­խան նա­­խընտրե­­լի է գոր­­ծա­­­ծել Armenolog բա­­ռը։ Հայ-Հռով­­մէական (էջ 92) թարգմա­­նուած է որ­­պէս Roma Ermenisi (էջ 194), տրո­­ւած է նաեւ տո­­ղատա­­կի ծա­­նօթու­­թիւն մը. “Roma Ermenisi, büyük olasılıkla Ermeni Katolik anlamında kullanılmaktadır”։ Բա­­ցատ­­րութիւն մը կամ մեկ­­նա­­­բանու­­թիւն մը աւե­­լորդ է, կը կար­­ծեմ։ Կող­­բայ սա­­րեր (էջ 95) թարգմա­­նուած է նոյ­­նութեամբ Goğpa tepeleri (էջ 196), մինչդեռ պէտք է ըլ­­լար Goğp tepeleri, նե­­տելով հո­­լովա­­կան վեր­­ջա­­­ւորու­­թիւնը։ Անիի մեր­­ձա­­­կայ վան­­քին անունն է Ղօ­­շավանք եւ ոչ թէ Goşavank,
զոր մար­­դիկ դիւ­­րութեամբ կրնան շփո­­թել Նոր Գե­­տիկի հա­­մանուն վան­­քին հետ, որ նոյնպէս կը կո­­չուի Գօ­­շավանք եւ գի­­տական տա­­ռադար­­ձութեամբ կը վե­­րածո­­ւի Goshavank-ի։

Գրքի աւար­­տին թարգմա­­նաբար տե­­ղադր­­­ուած է նաեւ Ալեք­­սանդր Արա­­րատեանի (1855-1885), (թէեւ Պա­­լաքեան որե­­ւէ հե­­ղինակ չէ նշած) «Տաղ Անի քա­­ղաքի» տա­­ղը։ Դժբախ­­տա­­­բար թրքե­­րէն թարգմա­­նու­­թիւնը բա­­ւական տկար է։ Բա­­նաս­­տեղծու­­թիւնը, որ եր­­կու բա­­ժին ու­­նի, թրքե­­րէն տար­­բե­­­րակին մէջ ներ­­կա­­­յացո­­ւած է որ­­պէս եր­­կու առան­­ձին քեր­­թո­­­ւած­­ներ։ «Յոր­­դո­­­րակ»ը, որ եր­­գի մը աւե­­լի արագ ըն­­թա­­­ցող բա­­ժինն է, այստեղ թարգմա­­նուած է որ­­պէս՝ nasihat (էջ 202-203)։

Քա­­նի մը նկա­­տողու­­թիւն ալ լու­­սանկար­­նե­­­րուն վե­­րաբե­­րեալ։

Էջ 50-ի եր­­րորդ նկա­­րին մա­­սին կ՚ըսո­­ւի, թէ anonim է։ Մինչդեռ նկա­­րը առ­­նո­­­ւած է Հրայր Իսա­­բեկեանի «Հայ­­կա­­­կան ռե­­նեսան­­սի ճար­­տա­­­րապե­­տու­­թիւնը» (Երե­­ւան, 1990, էջ 163) հա­­տորէն։ Այս եւ յի­­շեալ գիր­­քին մէջ տեղ գտած միւս նկար­­նե­­­րուն հե­­ղինակ­­ներն են՝ Հրայր Իսա­­բեկեան, ճար­­տա­­­րապետ Վ. Խա­­չատ­­րեան եւ լու­­սանկա­­րիչ Ն. Որբվե­­րեան։

Էջ 51-ի վրայ տե­­ղադ­­րո­­­ւած է Զո­­ւարթնո­­ցի լու­­սանկա­­րը։ Նոյն Զո­­ւարթնո­­ցի ու­­րո­­­ւան­­կարն ու աւե­­րակ­­նե­­­րը դրո­­ւած են նաեւ էջ 207-ին վրայ, որ­­պէս Գագ­­կա­­­շէնի աւե­­րակ­­ներ։ Զո­­ւարթնոց-Գագ­­կա­­­շէն շփո­­թու­­թիւնը միշտ առ­­կայ է հրա­­տարա­­կիչ­­նե­­­րուն մօտ։ Քա­­նի մը էջ ան­­դին, Զո­­ւարթնո­­ցի յա­­տակա­­գիծը դրո­­ւած է որ­­պէս «Գագ­­կա­­­շէն Ս. Գրի­­գոր եկե­­ղեց­­ւոյ յա­­տակա­­գիծը» (էջ 102), հա­­կառակ որ հա­­յերէն գիտ­­ցող մը ան­­մի­­­ջապէս կրնայ նկա­­տել այս ակնյայ­­տի սխա­­լը։ Էջ մը ան­­դին ալ, 103-ին վրայ, Վա­­ղար­­շա­­­պատի մեր­­ձա­­­կայ Զո­­ւարթնո­­ցի տա­­ճարին աւե­­րակ­­նե­­­րուն լու­­սանկա­­րը տրո­­ւած է որ­­պէս Գագ­­կա­­­շէն։

Էջ 71-ի նկար­­նե­­­րուն մա­­սին գրո­­ւած է, թէ որմնան­­կարնե­­րը կը պատ­­կե­­­րեն ս. Գրի­­գոր Լու­­սա­­­ւորի­­չի կեան­­քէն դրո­­ւագ­­ներ, սա­­կայն յստակօրէն կը տես­­նո­­­ւի, թէ պատ­­կե­­­րուա­­ծը Մա­­րիամ Աս­­տո­­­ւածած­­նի ննջման տե­­սարանն է (ի դէպ, լու­­սանկա­­րը հա­­կառակ տպո­­ւած է)։ Նոյնպէս էջ 72-ի վրայ պատ­­կե­­­րուած է Յի­­սու­­սի կեան­­քէն դրո­­ւագ­­ներ, եւ ոչ թէ Լու­­սա­­­ւորի­­չի։ (Duvar freskleri, էջ 40, 71-75, ար­­տա­­­յայ­­տութիւ­­նը աւե­­լորդ է, եթէ fresk է, ու­­րեմն պա­­տի վրայ է, որմնան­­կար է։ Չենք ըսեր, օրի­­նակ, պա­­տի որմնան­­կար)։

Էջ 80-81-ի լու­­սանկա­­րը ո՛չ թէ Ս. Փրկի­­չէն է, այլ Անիի մայր տա­­ճարէն։

էջ 96.- Քա­­նի մը էջ աս­­դին, էջ 84-ին վրայ, նշո­­ւած էր, թէ Ս. Առա­­քելոց եկե­­ղեցին կա­­ռու­­ցո­­­ւած է 1000 թո­­ւակա­­նին, «ինչպէս կը կար­­ծո­­­ւի»։ Սա­­կայն լու­­սանկա­­րին տակ գրո­­ւած է, թէ կա­­ռուցման թո­­ւակա­­նը ան­­յայտ է։

Մեծ հա­­նելուկ մը մնաց Ապու­­ղամրենց Ս. Գրի­­գորին մա­­սին տրո­­ւած հե­­տեւեալ ծա­­նօթու­­թիւնը՝ լու­­սանկա­­րի մը տակ. “1040 yılında inşa edilen Abuğamrents Surp Krikor Kilisesi, MS 980 yılında Prens Pahlavuni tarafından bir plato üzerine yaptırılmıştır”(էջ 100-101)։

էջ 130-131 լու­­սանկա­­րին վրայ կ՚երե­­ւի Ախու­­րեանի կա­­մուրջը, որու բա­­ցատ­­րութե­­նէն այնպէս մը կը հասկցո­­ւի, թէ կա­­մուրջը կա­­ռու­ց-
­ւած է Հա­­յաս­­տանն ու Թուրքիան միաց­­նե­­­լու նպա­­տակով, մինչդեռ Ժ դա­­րու շի­­նարար­­նե­­­րը նման մտա­­հոգու­­թիւն մը չէին կրնար ու­­նե­­­նալ։

Էջ 183-ի լու­­սանկա­­րը, որու հե­­ղինակն է Ար­­տա­­­շէս Վրոյր, նկա­­րուած է 1912-ին, ո՛չ թէ 1908-ին, ինչպէս նշո­­ւած է։ Մա­­ռի կող­­քին կ՚երե­­ւին Յով­­սէփ Օր­­բե­­­լին, Նի­­կողա­­յոս Ադոն­­ցը, Արամ Վրոյ­­րը եւլն.։

Էջ 184-ի լու­­սանկա­­րին մէջ կ՚երե­­ւին այ­­ցե­­­լու­­ներ, որոնք նստած են Աշոտ Գ Ողոր­­մած թա­­գաւո­­րի շիր­­մին մօտ։ Սա­­կայն այս մա­­սին որե­­ւէ բա­­ցատ­­րութեան չենք հան­­դի­­­պիր։

Կու­­սա­­­նաց վան­­քը, «որ Ս. Ստե­­փանո­­սի նը­­ւիրո­­ւած կը կար­­ծեն ոմանք»՝ ըստ Պա­­լաքեանի (էջ 62), “Surp Stepanos’a adanmış” (էջ 122) է։ “Surp Stepanos’a adanmış” վան­­քը էջ մը ետք, լու­­սանկա­­րին տակ, կը մկրտո­­ւի Ս. Հռիփ­­սի­­­մէի անու­­նով (տե՛ս էջ 124)։

Հապ­­ճեպ քա­­նի մը նշում ալ խմբագ­­րա­­­կան աշ­­խա­­­տան­­քին մա­­սին։ Հա­­յերէ­­նի տա­­ռադար­­ձութեան գի­­տական ու աւան­­դա­­­կան կա­­նոն­­նե­­­րը գոր­­ծա­­­ծուած են միաս­­նա­­­բար, խառն կեր­­պով (օրի­­նակ, Գ-ը տա­­ռադար­­ձո­­­ւած է թէ մերթ K, մերթ G, Պ-ն՝ եր­­բեմն B, եր­­բեմն P)։ Ճիշդ պի­­տի ըլ­­լար ընտրել սկզբունք մը ու հե­­տեւիլ միայն այդ մէ­­կուն՝ ապա­­հովե­­լու հա­­մար միակեր­­պութիւ­­նը։ Ու­­շադրու­­թեան չեն առ­­նո­­­ւած բնա­­գիրին պար­­բե­­­րու­­թիւննե­­րու բա­­ժանումնե­­րը, շե­­ղագիր­­նե­­­րը, ինչ որ խո­­չըն­­դոտ կը դառ­­նայ իմաս­­տին ամ­­բողջա­­կան ու առողջ կեր­­պով փո­­խան­­ցումին։ Յայտնի է որ նկա­­տի չեն առ­­նո­­­ւած Անիի եւ շրջա­­կայ­­քին կամ այդ դա­­րերու հա­­յոց պատ­­մութեան մա­­սին ցարդ եղած հրա­­տարա­­կու­­թիւննե­­րը, այ­­լա­­­պէս ստեղ­­ծո­­­ւած բա­­ռապա­­շարին հետ միաս­­նութիւն մը ստեղ­­ծե­­­լու ջան­­քը ակ­­նե­­­րեւ ըլ­­լար թե­­րեւս։ Կը պակ­­սին անհրա­­ժեշտ ծա­­նօթագ­­րութիւննե­­րը, որոնք հա­­րիւր տա­­րի առաջ տպա­գը­­ր­­ւած գիր­­քը պի­­տի պատ­­շա­­­ճեց­­նէին ներ­­կա­­­յին։ Գո­­նէ, օրի­­նակ, կեն­­սագրա­­կան տե­­ղեկու­­թիւններ պէտք է ըլ­­լա­­­յին հե­­ղինա­­կին՝ Գրի­­գորիս ծ. վրդ. Պա­­լաքեանի մա­­սին, կամ ըն­­թերցո­­ղը պէտք է գիտ­­նար, թէ գիր­­քի տպագ­­րութեան տա­­րինե­­րուն, 1910-ական­­նե­­­րուն, Անին եւ շրջա­կայ­քը մաս կը կազ­մէին Ցա­րական Ռու­սաստա­նին։

Մաղ­թե­լով, որ այս եւ նման այլ թե­րացումնե­րը ուղղո­ւին յա­ջորդ հրա­տարա­կութեան ըն­թացքին, ան­գամ մը եւս կը շնոր­հա­ւորենք թարգմա­նիչ­ներն ու հրա­տարա­կիչ­նե­րը՝ շա­հեկան այս հա­տորին ու իրենց տա­րած աշ­խա­տան­քին հա­մար։

Ձեր վարձքը կատար։

«Անցեալի խոնջ վկաները՝ Անիի աւերակները»,

Գրիգորիս ծ. վրդ. Պալաքեան

թարգմանեցին՝ Սաթենիկ Ուսթա եւ Անահիտ Հազարեան,

Իսթանպուլ, 2015, «Փարոս» հրատարակչութիւն,
254 էջ