Նէօ-լիպերալ քաղաքը եւ քաղաքս կերտելու իրաւունքը
ՎԻԳԷՆ ԱՇԳԱՐԵԱՆ
Սոյն գրութեանս նպատակը ողջոյնի խօսք մը փոխանցել է օր ու գիշեր Քամփ Արմէնի ցուրտ պատերը ջերմացնող երիտասարդութեան։
«Միջին Արեւելք–ը կ՚ապրի օրհասական պահեր։ Աւելի քան չորս տարուան Սուրիոյ թոհուբոհին եւ անոր ընկերացող նորանոր վայրագութիւններուն իբրեւ արդիւնք՝ Լիբանան հասած են միլիոնաւոր սուրիացի գաղթականներ (պաշտօնական աղբիւրներու փոխանցած մէկ միլիոնին վրայ հարկ է աւելցնել բոլոր անոնք որոնք անօրէն եւ գաղտագողի մտած են Լիբանան)։ Սա արդէն 10 տարի տեւած երկրի քաղաքա-տնտեսական ճգնաժամային իրավիճակին վրայ աւելցուցած է նոր տիպի ընկերային (նաեւ՝ այլամերժութեան եւ ցեղապաշտութեան մակարդակի հասնող) յոռի երեւոյթներ։ Նաեւ՝ «Իսլամական Պետութեան» հրոսակները, որոնք Մօսուլը երեք օրուան մէջ կարողացած էին գրաւել եւ Իրաքի եւ Սուրիոյ միջեւ լայնածիր տարածքներ իրենց հակակշռին տակ առնել, արդէն տեղաւորուած են Սուրիոյ եւ Լիբանանի սահմանամերձ շրջաններու մէջ։ Իրենց անմարդավայել գազանութիւններու եւ բարբարոսութիւններու նմոյշներուն ընդմէջէն, անոնք չեն խնայեր ոչ մարդ, ոչ քար, ոչ եկեղեցի, ոչ մզկիթ, ոչ պատմամշակութային կոթող, ոչ հաւաքական յիշողութիւն։
Այս բոլորը ճշմարտութիւն է։ Սակայն ասոր կողքին գոյութիւն ունի մէկ այլ հոսանք կամ «տինամիք», որ նոյնքան վտանգաւոր է տարածաշրջանի հասարակութեանց համար եւ նոյնքան եթէ ոչ աւելի աղիտալի անոնց երկարաժամկէտ կենցաղին նկատմամբ։ Եթէ օրինակ վերցնենք Լիբանանը, ապա այդ վտանգը կը գտնուի Լիբանանեան ընկերութեան մէջ հետզհետէ խորացող դասակարգային տարբերութեանց ծիրին մէջ. ասոր մարմնաւորման օրինակներէն է՝ Պէյրութի համայնապատկերին մէջ երեւցող հարիւրաւոր շինարարական բեռնաբարձ մեքենաներու գոյութիւնն ու հասարակ քաղաքացին իր ապրած միջավայրէն վտարուելու մեծ հաւանականութիւնը։ Այլ խօսքով՝ եթէ «Իսլամական Պետութեան» սուրը տակաւին իրենց վզին չէ հասած որպէսզի անոնք գաղթեն, ապա անոնք ստիպուած կ՚ըլլան իրենց տունը-տեղը կորսնցնելու դրամատիրական նորազատականութեան համակարգին տարած պատերազմին իբրեւ արդիւնք։
Դրամատիրական այս համակարգը Քաղաքը եւ քաղաքային միջոցը (urban space) ընտրած է որպէս մարտադաշտ, եւ հոն է որ կը մղէ իր պատերազմը իր հետ չհամակերպող կամ քայլ պահել չկրցող խաւերուն դէմ։ Այս իմաստով՝ Քաղաքը կը հանդիսանայ ամենէն շահաւէտ միջավայրը, ուր կարելի է արտադրել եւ կլանել աւելորդ դրամագլուխ։ Ամէն միջոց ի գործ կը դրուի շահոյթի ապահովման եւ յաւերժացման ի խնդիր (արտադրողական ծախսի նուազում եւ եկամուտի բարձրացում), որու իբրեւ արդիւնք կը տուժեն ընկերութեան ամենէն խոցելի խաւերը։ Այս համակարգի կարգախօսը կը թուի ըլլալ «քաղաքային վերափոխման/ վերանորոգման ընդմէջէն դրամագլուխի կլանում»։ Իսկ անոր ամենավստահելի դաշնակիցը՝ նորազատական սիստեմի թելադրած հասառու տնտեսութեան միջոցները (դրամատէրերու իշխանութիւն, պանքային համակարգի գերակշիռ դեր, սեփականաշնորհում, եւայլըն)։ Ի դէպ, Լիբանանի տնտեսութեան կարեւոր հիմերէն են դրամատնային ինչպէս նաեւ անշարժ գոյքի ոլորտներուն մէջ ներդրումները։ 1975-1990-ի արիւնալի պատերազմէն ետք, իր վերակենդանացման միակ դեղատոմսը յամարելով սոյն համակարգի որդեգրումը, Լիբանան վերաշինութեան նոր եղանակ մը թեւակոխեց։ Ասոր ամենայստակ օրինակը կը հանդիսանայ մայրաքաղաք Պէյրութի կեդրոնական տարածքը ամբողջութեամբ պարպելու եւ սեփականաշնորհելու ծրագիրը, 1992-1994 տարիներուն։ Այնուհետեւ այս եղանակը դարձաւ սովորութիւն եւ քաղաքիս տարբեր թաղամասերը սկսան հետզհետէ ականատես ըլլալ վերափոխման / վերանորոգման լայնածաւալ աշխատանքներու։ Մինչեւ այսօր, Պէյրութի բազմաթիւ հին թաղամասերու մէջ, շէնքեր փուլ կու գան եւ կը փոխարինուին բարձրայարկ շէնքերով եւ «շոփինկ մօլ»երով (առանց նկատի առնելու անոնց ընկերային հիւսուածքը կամ անոնց իմաստը որպէս մշակութային աւանդական արժէք), անկախ այն հանգամանքէն թէ այդ երկնաքերը օր մը բնակելի պիտի դառնա՞ն թէ պիտի մնան պարապ։ Աւելին՝ դրամատիրական այս ներդրումները չեն վարանիր յափշտակելու քաղաքիս խորհրդանիշը դարձած ծովեզերեայ հանրային զբօսավայրերը, զանոնք փակելով ժողովրդային եւ աղքատ խաւերուն դիմաց։ Իսկ այս բոլորը կը պատահի պետական-պաշտօնական հաստատութիւններու առանց թոյզն իսկ միջամտութեան, եւ քաղաքական էլիթի ուղղակի թէ անուղղակի մասնակցութեամբ։ Էլիթ, որ պետական հանրային համակարգը, իր բոլոր հաստատութիւններով եւ հիմնարկներով, վերածած է կարկանդակի մը, որմէ բոլորը (այսինքն՝ թէ սիւննի, թէ շիի, թէ տիւրզի, թէ քրիստոնեայ ներկայացուցիչները) կը փորձեն ունենալ իրենց բաժինը։
Անշուշտ այս քանի մը տողերու սահմաններուն մէջ կարելի պիտի չըլլայ թուել այն ահագին շինարարական ծրագիրներու գայթակղեցուցիչ օրինակները, որոնք կը սրեն դասակարգային տարբերութիւնները Լիբանանի մէջ։ Սակայն հարկ է նշել, որ այս երեւոյթը սահմանափակուած չէ մէկ երկրով, այլ համաշխարհային տարողութիւն ունի, սկսած Հիւսիսի երկիրներէն մինչեւ այն երկիրները որոնք կը ջանան համաշխարհային քաղաքա-տնտեսական հարթակին վրայ տեղ մը գրաւել։ Հարկաւ հոս «հիւսիս» եւ «հարաւ» հասկացողութիւնները զուտ աշխարհագրական բնորոշում չունին, այլ կը վերագրուին հարուստ եւ աղքատ երկիրներուն, համեմատութիւն մը, որ նոյնինքն դրամատիրական համաշխարհային համակարգը կը բնորոշէ իրեն յատուկ չափանիշերու հիման վրայ եւ իր իսկ «գործիքներով» (World Bank, International Monetary Fund, …)։
Այն ինչ որ կը տեսնենք Պէյրութի մէջ, կարելի է կապել միեւնոյն այն փոփոխութեանց հոսանքին որուն ականատես կ՚ըլլան Երեւանի Հիւսիսային պողոտայի նախկին բնակիչները, եւ նոյն մղձաւանջը կ՚ապրին Երեւանի Քոնտ թաղամասի տեղացիները։ Նոյնը կարելի է ըսել անշուշտ Իսթամպուլի Պաշըպիւյիւք կամ Թարլապաշը թաղամասերուն եւ TOKİ-ի ունեցած պարտականութեան մասին։ Առանց մոռնալու Կէզի զբօսայգին կերպարանափոխելու փորձերը, եւ իշխող էլիթի դերակատարութիւնը այն հսկայական շինարարական ծրագիրներուն մէջ որոնք կը կերպարանափոխեն քաղաքը։
Ինչպէս մարքսիստ աշխարհագրագէտ եւ ընկերային տեսաբան Տէյվիտ Հարվին կը նշէ, Քաղաքին մէջ գոյութիւն ունի երկու հակոտնեայ հոսանքներու պայքար մը. անոնցմէ մէկն է այն որու համար Քաղաքը հաւաքական մարմին է, ուր առաջադիմական ընկերային շարժումներ կը յայտնուին, իսկ միւսը՝ որուն համար Քաղաքը մարմին կը ստանայ գործառու խաւերուն միջոցաւ որոնց թիկունք կը կանգնին ֆինանսը եւ ընկերութիւններու դրամագլուխը։ Ինչպէս որ դրամատիրական համակարգը իր պայքարը կը մղէ համաշխարհային մակարդակի վրայ, դիմելով սեփականութեան իրաւունքէ զրկման, եւ հարկ եղած ժամանակ բիրտ ուժի եւ բռնութեան կիրառման, որդեգրելով նորազատական ճարտասանութիւն, ապա ուրեմն կը սպասուի նաեւ որ անոր դէմ մղուած պատերազմը ունենայ համաշխարհային բնոյթ։ Ի վերջոյ, այսօր մեր անմիջական միջավայրը՝ Քաղաքը կերտելու եւ վերափոխելու ազատութիւնը կը հանդիսանայ մարդկային իրաւանց ամենէն արժէքաւոր, սակայն ամենէն անտեսուած իրաւունքը։
Նէօ-լիպերալ քաղաքի պատերէն ներս գոյութիւն չունին հաւաքական յիշողութիւն, ժառանգութիւն, Քամփ Արմէն կամ Քամփ Սանճաք եզրերը։
