Մեր Այդ Մարկոսեանը…

ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ

Երուսաղէմ

[email protected]

Տան հա­մեստ գրա­դարա­նը տակ­նուվրայ կ՚ընէի։ Ինչ կայ չկայ կը կար­դա­յի հա­յերէ­նով։ Հոն, ան­կիւն մը, տխուր, ծուռվիզ կը մնար Մկրտիչ Մար­կո­սեանի «Մեր այդ կող­մե­րը», որու կապ­տա­ւուն կող­քը, գիւ­ղա­ցի կի­ներու լու­սանկա­րով, չէր խօ­սեր ին­ծի։ Տա­րիներ պէտք է անցնէին, քիչ մը պէտք է հա­սուննա­յի, ծա­նօթա­նայի գրա­կանու­թեան քովնտի փո­ղոց­նե­րուն եւս՝ որ­պէսզի հասկնա­յի զայն, թա­փան­ցել կա­րենա­յի կող­քի լու­սանկա­րի ծալ­քե­րուն եւ հե­ղինա­կի ինքնու­րոյն կեն­սագրու­թեան ման­րա­մաս­նութիւննե­րուն։

Հրա­ժեշ­տի այս պա­հուն, մէկ ան­գամ եւս հարկ է յի­շել Մկրտիչ Մար­կո­սեանի ստան­պուլա­հայ նո­րագոյն գրա­կանու­թեան բե­րած ան­փո­խարի­նելի նպաս­տը, իր ու­րոյն ներ­կա­յու­թիւնը մա՛նա­ւանդ 60-ական­նե­րու գրա­կան շար­ժումէն ներս, երբ գա­ւառի տար­բեր ան­կիւննե­րէն պա­տանի­ներ իրենց մայ­րե­նին վերստա­նալու հա­մար կը փու­թա­յին Գա­րակէօզեանի ու Դպրե­վան­քի նման իմաս­տութեան տա­ճար­ներ եւ ո՛չ միայն կը նո­ւաճէին զայն, այլ կ՚աճեց­նէին ալ՝ իրենց մատ­ղաշ հո­գինե­րուն մէջ վե­րածե­լով զայն ատոք հաս­կե­րու, միշտ պատ­րաստ պայ­թե­լու… Ու պայ­թե­ցաւ ալ, հաս­կե­րը սփռե­ցան չորս դի, ծլե­ցան ու ծաղ­կե­ցան։ Մար­կո­սեանի այդ շրջա­նի գրո­ւածքնե­րը, իր սկզբնա­կան շրջա­նը այ­սինքն, նո­րարար շունչով յա­գեցած էջեր ու տո­ղեր ու­նի իր մէջ, որոնք տպա­ւորիչ են, խոստմնա­լից…

Բայց ակնյայտ են նո­րահաս երի­տասար­դին որո­նումնե­րը, որոնք զինք կ՚առաջ­նորդէին իր լա­ւագոյն գիտ­ցա­ծը պատ­մե­լու՝ պատ­մե­լո՛ւ եր­կի­րը, ուրկէ եկած էր, իր հայ­րե­նիքի, Տիգ­րա­նակեր­տը, մի խօս­քով՝ իր այդ կող­մե­րը… Յա­կոբ Մնձու­րիէն ստա­ցած օրհնու­թիւնը մեծ քա­ջալե­րանք մըն էր ան­կասկած Մար­կո­սեանի հա­մար, որ ատ­կէ ետք աւե­լի ամուր քայ­լե­րով պի­տի սկսէր յա­ռաջա­նալ. փնտռո­ւող պատ­մո­ւածքնե­րու հե­ղինակն էր ան այ­լեւս, որ ստան­պուլա­հայ մա­մու­լի էջե­րը կը նախ­շէր տոհ­միկ, ոս­տա­նիկ գրա­կանու­թեան թարմ էջե­րով՝ հուսկ աւելցնե­լով նոր դա­սական պատ­մո­ւածա­շար մը սփիւռքա­հայ գա­ւառա­կան կամ կա­րօտի գրա­կանու­թեան գրա­կոյ­տին վրայ՝ «Մեր այս կող­մե­րը»։

Իւ­րա­յատուկ էր, որով­հե­տեւ կու գար վայ­րէ մը, որ մինչ այդ ու­նե­ցած չէր իր պատ­մո­ղը, վկա­յագ­րո­ղը, ինչպէս Խար­բերդը, Սա­սու­նը, Արաբ­կի­րը, Ակ­նը, Մու­սա լե­ռը ու­նե­ցած էին։ Ու­րեմն իր­մով գրա­ւուե­ցան ո՛չ միայն Պոլ­սոյ գրա­կան շրջա­նակ­նե­րը, ըն­թերցող­նե­րը, այլ նաեւ Սփիւռքը, որ հա­մակո­ւեցաւ Տիգ­րա­նակեր­տի լռած, կո­րու­սեալ կար­ծո­ւած աշ­խարհին չքնաղ մի­ջավայ­րը վե­րագտնե­լու, աւելի՛ն՝ զայն յայտնա­բերե­լու խան­դա­վառու­թեամբ։ «Էլիզ Գա­վուքճեան» մրցա­նակը թե­րեւս այդ խան­դա­վառու­թեան նիւ­թա­կանա­ցած մէկ ար­տա­յայ­տութիւնն էր, որ յանձնո­ւեցաւ իրեն 1988-ին։

Մար­կո­սեան թո­ւակա­նէ մը վերջ դժբախ­տա­բար հե­ռացաւ հա­յալե­զու գրա­կանու­թե­նէ, «Մեր այդ կող­մե­րը» եւ «Տիգ­րի­սի ափե­րէն» ժո­ղովա­ծոնե­րը իբ­րեւ աւանդ թող­լով զինք սի­րող­նե­րուն։ 1990-ական­նե­րու սկիզ­բին ան ար­դէն հրա­ժեշտ տո­ւած էր հա­յերէ­նին, դառ­նա­լով օտա­րագիր հե­ղինակ մը։ Այդպէս ալ ճանչցան զինք Հա­յաս­տա­նի մէջ, ուր կը հրա­ւիրո­ւէր մաս­նակցե­լու օտա­րագիր հայ գրող­նե­րու հա­ւաք­նե­րուն։ «Մեր այդ կող­մե­րը»ով հայ մի­ջավայ­րէն ներս ստեղ­ծած հռչա­կը ան­հա­մեմատ բազ­մա­պատ­կո­ւեցաւ, ան­շուշտ, երբ գոր­ծը «Արաս» հրա­տարակ­չա­տան մա­մու­լին տակ թարգմա­նուե­ցաւ թրքե­րէնի, հե­տագա­յին նաեւ քրտե­րէնի, անգլե­րէնի, ֆրան­սե­րէնի։ Այնքան որ այ­սօր օտար շրջա­նակ­ներ զինք թիւ­րի­մացա­բար կը դա­ւանին գա­ւառա­կան գրա­կանու­թեան վեր­ջին ներ­կա­յացու­ցի­չը հայ իրա­կանու­թե­նէ ներս՝ շատ ան­գամ մոռ­նա­լով Հա­յաս­տա­նի մը գո­յու­թիւնը, ուր դեռ կը շա­րու­նա­կուին գա­ւառա­կան գրա­կանու­թեան հա­րուստ աւան­դոյթնե­րը։

Մկրտիչ Մար­կո­սեան հետք ձգե­լով ան­ցաւ այս աշ­խարհէն։ Հայ Տիար­պե­քիրը իր­մով լե­զու ելաւ, եղաւ վա­ւեր… Ստան­պուլա­հայ գրա­կանու­թիւնը անոր ան­ձին մէջ կը սգայ իր ար­ժա­նաւոր մշա­կին մա­հը։ Մեր այդ Մար­կո­սեանը գի­րի բե­րած իր այդ կող­մե­րով ան­փո­խարի­նելի ու ամուր պա­տուան­դան մը ու­նի հոն, որուն առ­ջեւ ծնրա­դիր, յար­գանքով կը զե­տեղենք մեր հա­մեստ ծաղ­կե­փունջը, գար­նան գու­նա­գու­նեղ ծա­ղիկ­նե­րով…