Մենք մի սրով ենք մորթուած
Տիյարպեքիրի գիրքի փառատօն այցելեց Հայաստանի «Ռիա Թազա» թերթի խմբագիր Մըրազ Ճալալի Խմոյեան։ Ան Տիյարպեքիր մէջ հանդիպում ունեցաւ գիւղագիր Մկրտիչ Մարկոսեանի հետ։ Վերադարձին այցելեց «Ակօս»ի խմբագրութիւնը եւ մեզ հետ բաժնեց վերջին օրերու ապրումները եւ պատասխանեց մեր հարցումներուն։
ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Ողջոյն եւ բարի գալուստ մեր քաղաքը։ Շնորհակալ եմ, որ ընդունած էք մեր զրոյցի առաջարկը։ Եթէ դէմ չէք սկսինք ձեզ ճանչնալով։
ՄԸՐԱԶ ՃԱԼԱԼԻ ԽՄՈՅԵԱՆ- Ես քիւրտ բանասէր լրագրող Մըրազ Ճալալ Խմոյեան։ Կ՚ապրիմ Երեւան, կ՚աշխատիմ «Ռիա Թազա» թերթին իբրեւ պատասխանատու խմբագիր, նաեւ լրագրող։ Անդամ եմ Հայաստանի գրողներու միութեան։ Ծնած եմ 1945 թուին Ալակեազի շրջանի նախկին Օտախսազ գիւղը։ Այդ գիւղը հիմա կը կոչուի «Ռիա Թազա» գիւղ։ Գիւղը բոլորովին քրտաբնակ է։ Մեր շրջակայքին կան տասնըմէկ քրտաբնակ գիւղեր։ Ուսումս ստացեր եմ Ամինա Ալտալի անուան դպրոցը։ Ամինա Ալտալ քիւրտ լուսաւորիչ, բանաստեղծ, ազգագրագէտ է։ Քրտական դպրոցները կը կրեն քիւրտ բանաստեղծներու, գրողներու, ազգագրագէտներու անունները։
Մենք այստեղ յաճախ կը շփոթենք քիւրտ եւ էզտի կոչումները։ Դուք ձեզ էզտի կը կոչէ՞ք, թէ քիւրտ։
Մ.Խ.- Նախ քան պատասխանել, ես ձեզ պատմեմ դրուակ մը։ «Ռիա Թազա»ի խմբագրատուն կ՚աշխատէի երբ այցելութեան եկաւ «Ազատութիւն» ռատիօ կայանի աշխատակիցը եւ ուղղեց նոյն հարցումը։ «Մըրազ Ճալալ կը ներէք դուք քիւրտ է՞ք թէ էզտի»։ Հարցումը կրկնեցի « Իսկ դուք հայ է՞ք թէ քրիստոնեայ»։ Նման բան է չէ՞։ Էզտին կրօնական կոչում է։ Ազգութիւնս քիւրտ է։ Մի լեզու, մի մշակոյթ, մի հող, ուր ծնունդ է առած քիւրտ ժողովուրդը։ Ինչպէս կարելի է ըսել թէ էզտին քիւրտ չէ կամ ալեւին քիւրտ չէ։ Ինչպէս որ հայերու միջեւ կան լուսաւորչականներ, կաթողիկէներ, բողոքականներ եւ նաեւ համշէնցիներու օրինակով մուսուլմաններ, նոյնն է քիւրտերու պարագային։ Կան սուննի մուսուլման քիւրտեր, ալեւի քիւրտեր, նաեւ քրիստոնեայ քիւրտեր։ Կարող է նաեւ անաստուած ըլլալ։ Ոչ էզտի, ոչ մուսուլման, բայց ես նոյնն է կը մնամ քիւրտ։
Մեր պատմութիւնը ընդհանրապէս գրուած է հայ պատմիչներու կողմէ։ Միջին դարերուն արաբական արշաւանքներ եղան ուղղուած հայերու, քիւրտերու եւ միւս ազգերու երկրներուն։ Այդ ժամանակներուն սրի ուժով շատերուն բռնի կերպով մուսլումանացուցած են։ Մի մեծ ողբերգութիւն եկաւ մեր ժողովուրդներու գլխուն։ Հիմա քիւրտերու 90 տոկոսը մուսլումանացած են։ Այն քիւրտերը որոնք դիմադրեցին, քաշուեցան լեռները, մինչեւ օրս մնացեր են էզտի։ Հիմա այդ քաղաքական մտորումները, որոնք ստեղծուած են այս ժողովուրդի վրայ, կ՚ուզեն մասնահատել, կը պնդեն թէ զազաները քիւրտ չեն, էզտիները քիւրտ չեն եւայլն։
Ահա պարոն Նիհատը իմ թարգմանն է, եղայ Տիյարպեքիր, եղայ տարբեր տեղեր, մեր միջեւ անգամ լեզուի առոգանութեան տարբերութիւն չկայ։ Շփուեցայ երիտասարդներու հետ։ Գրագէտ մասը նոյնպէս գիտեն թէ մուսլումանութիւնը զօրով փաթաթուեր է մեր վզին։ Գալով ձեր հարցումին, ինձ պէտք է քիւրտ անուանել, քանի որ ես ընդհանրապէս հաւատքի հետ գործ չունիմ։ Իրաւ է որ ծագումով էզտի եմ։ Իմ պապերը չեն մուսլումանացեր, զոհուեր են, չարչարուել, սպաննուել, բայց չեն ուրացեր, պահեր են իրենց կրօնը։
Որպէս Թուրքիոյ քաղաքացի փոքրամասնութեան անդամ, կ՚ուզեմ իմանալ Հայաստանի ազգային փոքրամասնութիւններու խնդիրները։
Մ.Խ.- Քիւրտ տոհմը, նա մանաւանդ էզտիները Հայաստանի մէջ հայերու հետ մի ընտանիքի նման են։ Հարսանիքներուն, ծէսերուն իրար գնալ, գալու սովորութիւն ունին։ Իրարու մէջքին կանգնած են։ Ըսենք մի հայ ու քիւրտ իրար հետ խնդիր ունին, կռուի մտան, էդ քիւրտի ընկերը հայ է, կու գայ կը հասնի եւ ան ալ կը յարձակի հայու վրայ, կամ հակառակը։ Այդպիսի խնդիր Հայաստանի մէջ չկայ։ Ինչ կը վերաբերի տնտեսական, մշակութային եւայլն, դուք գիտէք, Հայաստան տակաւին ոտքի վրայ չէ կանգնած։ «Ռիա Թազա» թերթին, ընդհանրապէս մեր մշակոյթին Հայաստանը այնպէս կը նայի, ինչպէս որ կը նայի հայ մշակոյթին։ Տարբերութիւն չկայ։ Վերջերս ես ու Ալիխանայ Նանէն դպրոցի համար դասագիրքեր պատրաստեցինք, որոնք ես էի խմբագրած։ Պետութիւնը իր գումարներով աջակցեց այդ աշխատանքին։ Մեր մօտ խնդիր չկայ։ Ես հիմա եթէ ձեռնարկեմ նոր արուեստի, օրինակի համար թատերական խումբ հիմնել, կամ նոր թերթ հրատարակել, պետութիւնը բան չըսէր, արգելք չըլլար։
Հիմա Հայաստանի վարչապետը Նիկոլ Փաշինեանն է։ Նախորդ նախագահները ըլլայ Սերժ Սարգսեանը, ըլլայ Ռոպերթ Քոչարեանը այցելեցին քիւրտական գիւղերը, ծանօթացան անոնց խնդիրներուն, թէ որ գիւղը կազ չունի կամ ջուրի խնդիր ունի։
Ես երբ որոշեցի երթալ Տիյարպեքիր, իմ բոլոր հարեւանները գրկախառնուեցան, «բարով գնաս բարով գաս» ըսելով։ Տունէն որ իջայ մեր բակը, բոլոր հայ երախաները վրաս հասան, ճամպրուկը վերցուցին ձեռքէս «բարով գնաս Մըրազ ծածա» ըսելով։ Նոյնն են մեր երախաները։
Մեր միակ խնդիրը այն է, թէ Հայաստանի խորհրդարանը էզտիները առանցին ազգ ճանաչեց։ Այդ դաւադրութիւն է։ Այդ դաւադրութիւնը հայ ժողովուրդի կամ Հայաստանի խորհրդարանի կողմէ չէր։ Ան եկած էր էզտի քիւրտերու կողմէ, ցեղապաշտ, կրօնապաշտ մի քանի հայերու կողմէ եւ հասած խորհրդարան։ Այս պէտք չէր որ ըլլար։ Սա ստուէր գցել է հայ ժողովուրդի զաւակներուն, «Ռիա Թազա» թերթի առաջին խմբագիր Հրաչեայ Քոչարին վրայ։ Այդ ժամանակ մէկ հատ իսկ գրագէտ քիւրտ չէիր տեսներ։ Հայ մտաւորականները միացան ու առաջ տարին այդ մշակոյթը։ Հիմակուայ այս փորձերը ստուեր գցել է այդ մարդկանց, Խաչատուր Աբովեանի, Լէօի նման մեծ արեւելագէտ հսկաներու վրայ։ Անոնք ուսումնասիրած են եւ մեզմէ լաւ գիտեն մեր պատմութիւնը։ Յետոյ մեծն Կոմիտասի բարեկամութիւնը Եուսուֆ պէյի հետ։
Ես պէտք է աւելացնեմ թէ, երբ Խորհրդային կարգերը հաստատուեցան Հայաստանի մէջ 1920 թուին, հայ ժողովուրդի արժանի զաւակ Յակոբ Տէր Ղազարեանը քիւրտերու համար այբուբեն ստեղծեց Մեսրոպեան տառերով։ Դասագիրքեր տպուեցան հայատառ քրտերէնով։ Այդ ժամանակ դպրոցը ուսուցուող բոլոր առարկաները քրտերէն էին։ Ապա 1928 թուին ստեղծուեցաւ լատինատառ քրտերէն այբբենարանը։ Ան ալ ստեղծեց ազգութեամբ ասորի Իսահակ Մարակուլովը եւ քիւրտ վիպասան Արաբ Շամիլովը։ 1930 թուին լոյս տեսաւ «Ռիա Թազա» թերթը։ Թերթի առաջին խմբագիրը մինչեւ 1934 եղած էր Հրաչեայ Քոչարը։
Անշուշտ, որ բացասական երեւոյթներ կան, կարելի չէ ուրանալ։ Օսմանեան կայսրութեան ժամանակ հիմնուած Համիտեան գունդերու գործածները իրողութիւն են։ Բայց այդ բոլորը կարելի չէ ամբողջովին քիւրտերուն վերագրել, քանի որ այդ ժամանակ քիւրտերը ոչ պետութիւն ունէին, ոչ ալ ազգային կազմուածութիւն։ Թուրքերը երբ խուժեցին Ալակեազ, Արեւմտեան Հայաստանէն փախած քիւրտերն ալ չկրցան ազատուիլ անոնց հալածանքէն։ 1918-ի Մայիսի վերաբերեալ մի պատմական բանաստեղծութիւն գրած եմ։ Քիւրտերը սենեակներու մէջ վառարանի շուրջ ժողովներ կը գումարէին եւ այդ ողբերգութիւններու ականատես եղած տարեցներու պատմածները կը լսէին։ Ապարանի կողմի տարածաշրջանի հայերուն ու քիւրտերուն լեցուցած են պատմական եկեղեցի եւ կենդանի այրած։ Հազարաւորներու մասին է խօսքը։ Սակայն Ղարաբաղի հերոսամարտին, երբ հայերը ոտքի ելան անոնց միացան նաեւ էզտի քիւրտերը։ Ապարանի եւ Սարտարապատի ճակատամարտին, որ տեղի ունեցած էր Մայիս ամսուն, քիւրտերը հայերու հետ կողք կողքի կռուեցան։ Մենք մի սրով ենք մորթուած։ Յաղթանակներն ալ միասին տարած։ Քառօրեայ պատերազմին նոյնը ապրեցանք։ Քարամեան անուն էզտի զինուորի գլուխը կտրեցին եւ գիւղ առ գիւղ ցուցադրեցին։
Ես այս բոլորը պատմեցի հաստատելու համար, թէ Խորհրդարանի մէջ քիւրտ եւ էզտի տարբերութիւն ընդունելը սխալ գործ է։ Հայ ժողովուրդը մեր բարեկամն է, բայց նման որոշումով ան ալ կը մասնահատէ մեզ։ Փոխանակ ըսելու. «Միացէ՛ք, դուք մի ժողովուրդ էք, մի լեզու կը խօսիք», ընդ հակառակը մասնահատել է մեզ։
Ես որ Տիյարպեքիր այցելեցի, մի քանի ընտանիքներու հիւրը եղայ։ Տեսայ որ մուսլումանութիւնը չեն ապրիր։ Չեն ապրիր, քանի որ այդ կրօնը կապ չունի իրենց ազգին հետ։ Մուսլումաններու մարգարէ Մուհամետը արաբ եղած է։ Այդ ի՞նչ տեսակ կրօն է։ Ինչպէ՞ս կարելի է ընդունիլ, ըսենք թէ սխալած կնոջ մը քարկոծելով սպանութիւնը վճռող շերիաթի օրէնքը արդարութեան հետ ի՞նչ կապ ունի։ Ես այդ կրօնին ի՞նչ ըսեմ, եթէ խորհուրդ կու տայ թէ լաւ մուսլուման ըլլալու համար պէտք է աշխատիս, ուրիշներն ալ քու կրօնիդ բերելու։ Եթէ յօժարեցաւ լաւ, իսկ եթէ մերժեց իրաւունք ունիս զինք եւ որդիները սպաննելու, կինը եւ ունեցուածքը յափշտակելու։ Փառապանծ էզտիական կրօնը այսպէս բան չընդունիր։ Բոլոր մարդկանց կը նայի հաւասար աչքով։ Կը թելադրէ բոլորին օգնել։
Կ՚ուզեմ գիտնալ թէ այսօր քրտական դպրոցներու մէջ ուսման լեզուն ի՞նչ է։
Մ.Խ.- Ես յստակ չեմ կրնար ըսել տարեթիւը, բայց քրտերէն դասաւանդութիւնը վերացաւ Ստալինի շրջանին։ Հիմա բոլոր քրտական գիւղերուն հայկական դպրոց է։ Շաբաթը երկու-երեք ժամ քրտերէն լեզու կը դասաւանդուի միայն։
Շնորհակալութիւն զրոյցի համար։
