Մոռացուած մշակոյթի մը վերայայտնութիւնը
մուրատ ճանգարա
«Կեսարիայէն դուրս ելած օրէն մինչեւ այսօր անցած դարձածները պատմել կ՚ուզեմ։ Գլխացաւ չպատճառելու համար աւելի ամփոփ կ՚երթամ։ Չեմ կրնար բացատրել Իսթանպուլ հասած օրուայ իմ զարմանքը։ Նրբութեանը մատաղ ըլլամ երկրին։ Շուրջ բոլորը ծով, ինք արեւ արեգակի մէջ կը լողայ։ Նաւամատոյցի նաւերուն թիւը միայն Աստուած կրնայ ըսել։ Անոնց մէջ այնքան հսկաներ կան որ, երկուքը քով քովի որ դնես Կեսարիոյ փակ շուկային չափ տեղ կը գրաւեն։ Ղալաթիոյ մէջ ութը-տասը յարկանի քարաշէն շէնքեր կայ։ Մեր Թալասի Ամերիկեան Քոլէժը ասոնց քով հաւնոց կը կարծես։ Քաղաքի մէկ ծայրէն մինչեւ միւս ծայրը չորս օրէն հազիւ կը հասնիս։ Եթէ Կեսարիան շալկէս հոս բերես այս քաղաքի երկու թաղամասերու արանքը կը կորսուի։ Բազմութիւնը կը զարմացնէ մարդուս։ Բայց առեւտուրի համար ասկէ աւելի յարմար տեղ մը չի կրնար ըլլալ։ Իսկ ժողովուրդը բաւական տարօրինակ են։ Մեծամասնութիւնը հարուստ չէ թերեւս, բայց իրենց հաքուստ- կապուստով հարուստ կը ձեւացնեն»։
Եթէ կարծէք որ այս տողերը փոխառնուած են Զէքի Ալասյայի դերակատարութեամբ նկարուած «Գիւղէն Քաղաք Իջած Եմ» ֆիլմէն, չարաչար կը սխալուիք։ Այս տողերը կը պատկանին Մահմուտ Եսարիի «Իստոս» հրատարակչատունէն լոյս տեսած «Պատուոյ Խնդիր Մը» անուն պատմուածքին։ Այս պատմուածքը 1923-ին «Քելեպեք» պարբերաթերթին մէջ ամբողջ եօթը շաբաթնր թերթօնի ձեւով հրատարակուած է։ Այսօր առաջին անգամ լատինատառ այբուբենով կը ներկայանայ ընթերցողին։ Գիրքը ունի երկու ներածական։ Առաջինի մէջ բնագիրը արաբական տառերէ լատինատարի փոխանցած Նիւքէթ Էրէն համառօտ կերպով կը ծանօթացնէ Մահմուտ Եսարին եւ իր գործը։ Հոգ չէ թէ գիրքերը այսօր կրկին չեն տպուիր, բայց Եսարի անցեալի կարեւոր եւ հանրաճանաչ գրողներէն մէկն է։ Այս ծանօթագրութիւնով կ՚իմանանք, որ իր 1927-ին հրատարակած «Չուլլուք»ը թրքերէն գրականութեան մէջ առաջին բանուորական օրինակը կը համարուի։ Հեղինակը բացի վէպերէ ու պատմուածքներէ խմբագրած է նաեւ թատրերգութիւններ եւ հրատարակած է երգիծական պարբերաթերթ մը։ Նաեւ հեղինակած է ծաղրանկարներ։
Իսկ Ստեֆօ Պենլիսոյ վէպի հերոսները կը մեկնաբանէ այդ շրջանի ենթահողին վրայ։ Պենլիսոյի համաձայն ընթերցողին յայտնուած այս պատկերը բաւական դժուար հասկնալի է մերօրեայ մարդկանց համար, որոնք համոզուած են որ երկիրի մը բնակիչները բնականաբար ազգային, կրօնական եւ լեզուական միասնութիւն մը կը ներկայացնեն։
Ինչպէ՞ս չեմ ձայնակցիր Պենլիսոյին, քանի որ այս պատմութեան հերոսները հանդիսացող Գարամանցիները թրքախօս, ուղղափառներ են։ Այստեղ թրքախօս ըսելով կ՚ուզեմ իսկոյն յիշեցնել այս յօդուածի մուտքին տեղադրուած մէջբերումը։ Այսօրուայ ընկալումով աներեւակայելի, անհասկնալի տարօրինակութիւն մըն է թրքախօս ուղղափառ այս համայնքը։ 1923-ին, երբ Եսարիի թերթօնները սրճարաններուն մէջ բարձրաձայն կ՚ընթերցուէին եւ լսողներ քրքջալով կը ծիծաղէին, իրենց երկրի յարատեւութիւնը, բնակչութիւնը տեղահանելու մէջ գտնողները կը որոշէին այս ժողովուրդը ծովի միւս ափի յունախօս մահմէտականներու հետ փոխանակելու մասին։ Ուրեմն կը տեսնանք որ թրքախօսութիւնը բաւական չէ եղեր հայրենակից կոչուելու համար։ Իսկ ովքե՞ր կային, երբ այսօրուայ կեսարիացիները չկային։ Օրինակի համար կեսարացի յոյն մտաւորական Թէոտոր Քասապի անունը լսած ըլլալու էք։ Օսմանեան երգիծական մամուլի ռահվիրաներէն է ան։ Հրատարակած էր «Տիյոժէն» եւ «Հայալ» անուն երգիծական պարբերականները։ Սուլթան Համիտի կողմէ բանտարկուած, բանտի մէջ գրաճանաչ դարձած, բանտէն արձակուելէն ետք ալ նոյն Սուլթան Ապտուլհամիտի կողմէ պալատի մէջ պաշտօն շնորհուած եւ իրեն համար լրտեսութեան նիւթերով վէպեր թարգմանած է։
Այս առթիւ յիշենք թէ Գարամանցիներն ալ հետեւելով հայերու զարգացուցած հայատառ թրքերէնի աւանդութեան ունեցած են յունատառ թրքերէն գրականութիւն մը։ Այս դրութեամբ լոյս տեսած հսկայ մատենագրութեան մէջ կը հանդիպինք, թէ բանաստեղծութեան օրինակներուն եւ թէ մանկական պարբերականներու կամ եռազահաններու։ Նիւթը Թուրքիոյ օրակարգին առաջին անգամ մտաւ 1980-ական տարեթիւերուն Վիյենա ծնած թրքագէտ Ռոպերթ Անհեկենի ջանքերով։ Բարեբախտաբար այսօր այլեւս այս նիւթի վերաբերեալ որոշ որոնումներու մէջ ենք։ Էվանկելիա Պալթա անցեալին հրատարակեց այս նիւթը քննարկող կարգ մը գործեր։
Բակագիծ մըն ալ կ՚ուզեմ բանալ «Իստոս» հրատարակչատունի համար։ Այս ընկերութիւնը իսկապէս ալ բաւական ընտիր գործերով կու գայ հարստացնել մեր անտեսուած գրականութեան ընտիր նմոյշները։ «Պատուոյ Խնդիր Մը»ի հրատարակութիւնը միայն նիւթին պատճառաւ կարեւոր չէ, այլ Թուրքիոյ մէջ գրականութեան որ եղանակներով զարգանալուն մասին ալ շատ կարեւոր վկայութիւն մը։
Մահմուտ Եսարի
«Իստոս» հրատարակչութիւն
Խմբագիր Նիւքեթ Էրեն
128 էջ
