Մուսուլի մէջ յիշողութիւններս վերապրեցայ
Համաշխարհային համբաւ վայելող լուսանկարիչ մըն է Անթուան Ակուճեան։ Ան վերջերս մասնակցեցաւ ՏԱԻՇ-ի գրաւման տակ գտնուող Մուսուլի ազատագրման կռիւներուն՝ իբրեւ լուսանկարիչ։ «Ակօս»ի վաստակաւոր լուսանկարիչ Պերճ Արապեան այս խիստ կարեւոր աշխատութեան վերադարձին հարցազրոյց մը ունեցաւ իր պաշտօնակցին հետ, որ ստորեւ կը ներկայացնենք Ակուճեանի Թուրքիոյ մէջ առաջին անգամ լոյս տեսնող լուսանկարներու ընկերակցութեամբ։
ՊԵՐՃ ԱՐԱՊԵԱՆ
Ան թափառաշրջիկ մըն էր։ Յիշողութեան մը արձագանգներուն հետեւելով ճամբայ կը որոնէր անապատի լաբիւրինթոսին մէջ։ Մեծ համբերութեամբ ճամբորդեց բազմահազար քիլօմեթր։ Անցեալի մէջ մորացուած բառերը վերակենդանացնելու համար անձայն վանկերը իրարու շաղկապեց գիշերուայ մութին մէջ։ Լռութեան մատնուած բառերը վերակազմելու համար վանկ առ վանկ նոր սերտողութիւններ կատարեց։ Ճգնաւոր վանականի մը նման հայեացքը սեւեռեց հեռուներուն եւ նոր սերտած բառերը շաղկապելով, նոր պատմութիւն մը գոյացուց։ Ահա այդ բոլորով է որ ձեւ առաւ տեսլական բանաստեղծութիւն մը։
Անթուան Ակուճեան համարեա երեսուն տարիներ կը շրջի Միջին Արեւելքի մէջ եւ ի մի կը բերէ մինչեւ 1915 թուականին հասնող յիշատակներու փշրանքները։
Պերճ Արապեան- Կ՚ուզեմ նախ հարցնել ի՞նչ տեսակ դրդում մը ձեզ առաջնորդեց դէպի Մուսուլ։
Անթուան Ակուճեան- Անցեալին մէջ շատ անգամ պատահած է որ ես ինքզինքս գտնեմ պատերազմի դաշտերուն վրայ։ 1990-ին Ղարաբաղ էի։ Ճամբորդեցի Ըրաք, Թուրքիա եւ Հայաստան։ Բայց երբեք չեմ գոհացած իմ ձեռքբերած լուսանկարներէն։ Բախման գծի վրայ ալ յայտնուիք միշտ ճակատի ետին գոյութիւն մըն է այդ եւ հետեւաբար ճակատի ետեւէն դիտարկում մը։ Մինչդեռ իրողութիւնը քայլ մը աւելի առջեւն էր եւ միայն որոշ վտանգները յանձն առնելով կարելի էր դպչիլ անոր։ Պատերազմը մարդս անդամալոյծ ընելու կարող ազդեցութիւն մը ունի։ Ահա այդ ազդեցութիւնը ապրելու միտումով ճակատ մեկնեցայ։
Պ.Ա.- Ձեր լուսանկարները մարդկային ապրումներու արտացոլումներն են։ Պատերազմի իրողութիւնը ինչպէ՞ս տեղ կը գտնէ ձեր գործերուն մէջ։
Ա.Ա.- Կարծես իմ լուսանկարները կէս կատար մնացած յուշարձան մը, կամ որմանկար մը վերակերտելու առաքելութիւնը ունենան։ 30 տարիէ ի վեր լուսանկարչութեան միջոցաւ, իբրեւ ժառանգ ինծի փոխանցուած յիշողութիւնը վերակազմելու կ՚աշխատիմ։ Վերջապէս պատերազմը իբրեւ նիւթ, կամ աւելի տեղին արտայայտութիւնով մը պատերազմի հետեւանքները, զանգուածային գաղթերու տեղի տուած աւերը, դիմադրութիւնը աւելի լայնատարած ամբողջի մը մասնիկներն են կարծես։
Պ.Ա.-Վերջին քանի մը տարիներուն Մուսուլը մարդկային ողբերգութեան մը բեմը դարձած է։ Դուք ինչպէ՞ս կը դիտէք եյս ողբերգութիւնը։
Ա.Ա.- Ես հիմա վերածուած եմ այս դժբախտ պատմութիւնը սեփական մորթի վրայ զգացող մարդու մը կերպարին։ Հիմա այլեւս ոչ թէ գեղարուեստի, այլ ուղղակի պատերազմի մասին ընկալում մը ունիմ։
Պ.Ա.-Ճակատի վրայ անցած մէկ ամիսը ի՞նչ տեսակ դժուարութիւններ ունեցաւ։
Ա.Ա.- Ամբողջ ամսուայ մը տեւողութեամբ ճակատն էի եւ վերջին շաբաթը ճիհատիստները իրենց դիրքերէն դուրս հանելու համար մարտնչող գումարտակի մը ընկերակցեցայ։ Նման փորձառութիւններու մէջ շուրջիններու հետ կազմուած զօրակցութիւնը կը դիւրացնէ ձեր մատնուած հոգեբանական փորձը յաղթահարելու։ Ամէն օր ձեր շուրջ կը տեսնէք զոհուածներ կամ վիրաւորեալներ։ Նման փորձ մը ապրելէն վերջ անվնաս տուն դառնալը գրեթէ անկարելի է։
Պ.Ա.- Ճակատի վրայ ի՞նչն էր ամենացնցիչը։
Ա.Ա.- Պատմութիւնը տիյալեկտիկ է։ Դժբախտաբար մարդկային պատմութեան անկիւնադարձերը համարուող ողբերգութիւնները երբեք ուսուցողական չեն։ Ինծի համար ցնցիչ էր զինուորներու մանկականութիւնը։ Յարձակումներու ընթացքին կատարեալ ոճրագործներ եղող զինուորները բախումի աւարտին իսկոյն կը վերադառնային այդ պատանիի հոգեբանութեան։
Պ.Ա.-Մուսուլի պատերազմին ականատես լուսանկարիչ մը ըլլալով դուք ձեզ պատմութեան վկան կը համարէ՞ք։
Ա.Ա.- Անշուշտ որ այսպիսի մեծ դէպքի մը ականատես ըլլալով մարդկութեան պատմութեան մասնիկը կը դառնաք։ Բայց ես իմ հաշւոյն արդէն շատ ողբերգական պատմութեան մը ժառանգորդն եմ եւ կարծես նախնիներուս կողմէ պատմուածները կրկին ապրեցայ։ Մուսուլի մէջ տեսածներս ինծի օտար բաներ չէին։ Կարծես հայոց ողբերգութեան մասին ժապաւէն մը կը դիտէի։ Կոտորածներ, վերապրողներ, քաօս, թշուառութիւն, մուրացկաններ, զանգուածային գաղթեր, զանգուածային դատապարտեալներ, դիմադրութիւն, օգնութիւն, ծիծաղ, արցունք…։ Լուսանկարիչները ինչպէս բոլոր թղթակիցները պատերազմին վերացական ընկալումը կը ցոլացնեն։ Այս ցոլացումը նախքան տեսախցիկի արձանագրութիւնը կամ թուղթի վրայ շարադրութիւնը, կապուած է իրենց սեփական աշխարհահայեացքին։ Մուսուլի մէջ բազմաթիւ թղթակիցներու հետ ծանօթացայ, եւ անոնցմէ շատ քիչերը միայն այն տպաւորութիւնը թողուցին, որ կը բաժնեն ըրաքցիներու տառապանքը։ Անոնք մինակ իրենց գործատէրերուն պատուիրած լուրերը աւարտելու կ՚աշխատէին։ Գանելակ քարոզչամեքենայի մը աշխատանքի դրութիւնն է այս։
Պ.Ա.- Այս վերջին աշխատութիւնը ի՞նչ իւրայատկութիւն ունի ձեր 30 տարուայ վաստակին մէջ։
Ա.Ա.- Թէեւ առաջին անգամ միջազգային այսքան մեծ բախումի մը մէջ եմ, բայց կը խորհիմ որ այս հանգրուանն ալ տարիներէ ի վեր շարունակած աշխատութեանս մէկ մասնիկն է։ Անցեալին ալ գտնուած էի բախումի վայրերուն մէջ։ Ղարաբաղեան պատերազմի զանազան ճակատներուն վրայ կեանքի մտահոգութիւն ապրեցայ։ 2003-ին, երբ Ըրաք կը գտնուէի բազմաթիւ լրագրողներ առեւանգուած էին։ Միջին Արեւելքի զանազան երկիրներու մէջ աշխատեցայ։ 2004-ին Պարսկաստան էի, 2000-2001-ին Սուրիա։ Բացի այդ հայ յիշողութեան մասին նախագծին սկիզբն ալ 1996-ին Թուրքիան էր։ Նշեմ որ Սուլէյման Տէմիրելի եւ Թանսու Չիլլերի իշխանութեան տարիները երկրի պատմութեան ամենամութ շրջանը ըլլալով կը յիշուի։ Մօտ անցեալին յայտնաբերուած հաւաքական գերեզմանները այս շրջանի ապացոյցերն են։ Ուրեմն իմ Մուսուլեան օրերն ալ 30 տարի առաջ սկսած գործիս մերօրեայ շարունակութիւնն է։
Պ.Ա.-Ի՞նչ յիշողութեամբ սկսաք այս ճամբորդութեան։
Ա.Ա.- Մուսուլի փորձառութիւններս, երբեք օտար չէին իմ յիշողութեան։ Ընդմիշտ ապրած եմ Ֆրանսա, Ալֆորվիլի մէջ։ Հայաշատ վայր մըն է այդ, ուր կապրին ցեղասպանութենէ վերապրածները։ Ուրեմն ես այդ յիշողութեան փոխանցուած վերջին սերունդին կը պատկանիմ։ Վերջին ապրածներս պատմութեան այդ էջին հետ երեւակայական կապ մը հաստատեցին։
Պ.Ա.-Պատերազմը ինչ արդիւնքով ալ աւարտի աւեր կը պատճառէ, բայց երբ խնդրին նայինք մարդկային ողբերգութեան առումով, պատերազմը երբեմն ալ առկայ ողբերգութիւնը նուազեցնող ազդեցութիւն ունի։ Այս ճամբորդութենէն ետք ինչպէ՞ս կը շարունակէք յոյս ունենալու։
Ա.Ա.- Յոյսը կը գոյատեւէ բարիի յաղթանակի եւ չարի պարտութեան հաւատքով։ ՏԱԻՇ Ըրաքի մէջ վերջին ժամերն է որ կ՚ապրի, ապա կարգը պիտի գայ Սուրիոյ։ Մարդկութիւնը պատմութեան ընթացքին ենթարկուած է ահաբեկչական արարքներու։ Բայց վերջ ի վերջոյ ինչպէս բոլոր բռնակալութիւններ այս շարժումն ալ մասնահատուելով պիտի ոչնչանայ։ Կառավարութիւնները աղքատութեան եւ տգիտութեան դէմ պայքարելու են, որովհետեւ այս երկուքը, թէ ամբոխավար զանգուածային շարժումներուն եւ թէ քաղաքական կամ կրօնական աղանդներուն սնանած ակն են։
Պ.Ա.- Ապա հիմա ի՞նչ պիտի ըլլայ։ Ձեր աշխատութեան կիզակէտը հանդիսացող յիշողութիւնը ապագային ալ պիտի ձեւաւորէ՞ ձեր ծրագիրները։
Ա.Ա.- Յիշողութիւնը ինքնութեան խորքերուն է։ Ես իմ խորքերէս յայտնաբերել կ՚աշխատիմ զայն։ Այս վերջին անհատական ճամբորդութեան միջոցաւ լոյս աշխարհ եկան «Ֆլամառիոն» հրատարակչատան մատենաշարէն իմ վերջին գիրքը «Լռութեան Աղաղակը» եւ երկու լուսանկարչական ցուցահանդէսներ։ 2011-ին «Անատոլու Քիւլթիւր» միջոցաւ Իսթանպուլ Տէփոյի մէջ կայացաւ հայոց յիշողութեան ձօնուած իմ առաջին ցուցահանդէսը։ Այդ ցուցահանդէսէն ետք յիշողութենէն պատմութեան անցնելու խորհրդանիշ իբրեւ որոշեցի սեւ ու սպիտակ նկարներուն տեղ գունաւորները նախընտրել։ Աւելի ետք 2015-ի Ապրիլին Տիյարպէքիր «Քէչի Պուրճու» կոչուած տարածքի վրայ իմ երկրորդ ցուցահանդէսը։ Ցուցահանդէսին կ՚ընկերակցէր նաեւ ցեղասպանութեան Տիգրանակերտի դրուագները պատմող 30 րոպէանոց ժապաւէն մը։ Ցուցահանդէսը կազմակերպուած էր երկու քաջ քաղաքապետներու՝ այժմ բանտարկութեան դատապարտուած Կիւլթան Քըշանաքի եւ Ֆըրաթ Անլըյի ջանքերով։ Այսօր, երբ իմ յիշողութեան եւ կանքի միջեւ կապ մը կը կազմեմ ներկայ անցուդարձերն ալ այդ յիշողութեան հետ յարաբերութեան մէջ կը մտնան։ Արուեստագէտի մը ստեղծագործութիւնները մարդկութեան յիշողութեան իւրայատուկ վկայութիւններն են։
Պ.Ա.- Իբրեւ վերջաբան ի՞նչ աւելցնել կ՚ուզէք։
Ա.Ա.-Մարդկութեան պատմութեան մէջ դարերը իրարու կը յաջորդեն, բայց իրարու կրկնութիւնները չեն։ Պատմութիւնը երբեմն մարդկանց արիութեան եւ տեսլականի շնորհիւ այն տպաւորութիւնը կը թողու որ կ՚ընդանայ մարդկութեան օգտին, բայց երբեմն ալ այն տպաւորութիւնը կը յայտնուի թէ կը նահանջենք։ Կը սիրեմ Լուսյուս Աննօ Սենէքայի «կեանքը ոչ թէ փոթորիկի անցնիլը սպասել է, այլ անձրեւը տակ պարելը սորվիլ» խօսքը։
