Մուսա Լերան Ծաղկազարդը, Մեծ Պահքը Եւ Զատիկը
ՄԻՍԱՔ ՀԵՐԿԵԼ
Աւանդութիններու վերաբերեալ այս յօդուածաշարքին սկսած պահուն խոստացած էինք գրաւոր ու բանաւոր աղբիւրներէ, մերթ ընդ մերթ ալ սեփական վկայութիւննէրէ քաղուած այս գիտելիքները ներկայացնել եկեղեցական տոմարի զուգահեռականութեամբ։
Զանազան պատճառներով սայթաքեցաւ այդ հերթականութիւնը եւ առաջին անգամ Սուրբ Զատկի այս յօդուածով ապահոված կ՚ըլլանք զայն։
Ուրեմն այսօր կ՚անդրադառնանք հայոց նախաքրիստոնէական եւ ապա քրիստոնեայ հաւատքի մէջ մեծ նշանակութիւն ունեցող Մեծ Պահքի, Ծաղկազարդի, Աւագ Շաբաթի եւ Զատկի հետ կապուած սովորոյթներուն ու աւանդութիւններուն Մուսա Լերան կիրարկումին։
Շինիֆիւր Զարզարդուր ու Մինծ Զատակ, այսինքն Շնորհաւոր Ծաղկազարդ ու Մեծ Զատիկ։ Նախորդ գրութիւններուն մէջ նշած էինք թէ Մուսա Լերան բարբառներու մէջ զատիկ բառը կը բնորոշէ տօն, արդարեւ Յիսուսի Յարութիւնը խորհրդանշող տօնը կը կոչուէր «Մինծ Զատակ»։ Նախորդող եօթշաբաթանի շրջանն ալ «Պըհք», այսինքն պահք։ Կ՚օգտագործուէր նաեւ «Աղցուց» բառը, որ իբրեւ բարդ բառ կազմուած է «աղ» ու «հաց» բառերով։ Այս եզրը կը ներկայանայ նաեւ Միջինքը բնութագրող «Կիս Աղցուց» ձեւով։
Մեծ պահքի սկզբնական շրջանի աւանդութիւնն էր հատիկը։ Ան կը պատրաստուէր ցորենի, սիսեռի, լոբիի, բակլայի նման ընդեղէններով եւ բացի տնեցիներէն, կը մատուցուէր նաեւ հիւրերուն։
Ծաղկազարդը ինչպէս կրօնական համարեա բոլոր ծիսակատարութիւնները, աւանդաբար ժառանգուած է հեթանոսական սովորոյթներէն։ Հին հաւատքով սրբադասուած էին կարգ մը ծառեր՝ ինչպէս խնկի ծառը, ուռենին, կաղնին, սօսին։ Գարնանամուտին այդ ծառերը կը զարդարուէին ճիւղերուն գունաւոր քուրչեր կապելով։ Այդ սովորոյթը յետքրիստոնէական շրջանին խորհրդանշեց Յիսուսի Երուսաղէմ մուտքը, ուր դիմաւորուեցաւ ձիթենիի ճիւղերով։ Սովորոյթի ներկայ կիրարկումը, Զատկին նախորդող Կիրակի մատուցուած պատարաքէ ետք տուն վերադարձին իր հետ ունենալ ձիթենիի ճիւղ մը, որ պիտի ապահովէ տան առատութիւնը եւ շաբաթ օրերն ալ տերեւները պիտի մխան իբրեւ խունկ։
Նախքան 1939, երբ ժողովուրդը դեռ չէր գաղթած եւ ամէն գիւղ ունէր իր քահանան, Աւագ Շաբաթի օրերը կը նշուէին իրենց բոլոր խորհուրդներով։ Գիւղացիք երեսնին «ութնուս»ի ջրով լուալով կ՚երթային ժամ։ Յիսուսի համեստութիւնը կ՚ընդօրինակէին տէրտէրներն ալ եւ ոտնլուայի պահուն կը լուային տղոց ոտները ու կը խաչակնքէին միւռոնով։ Այդ իսկ պատճառաւ Մուսա Լեռցիք ոտնլուայի փոխարէն կ՚օգտագործէին «Վըտտը խիչըցնիլ» այսինքն ոտքը խաչակնքել տալ բառը։ Աւագ Հինգշաբթիի աւանդութիւններէն մէկն ալ ոսպն է, որ կը խորհրդանշէ Մարիամ Աստուածածնի արցունքները։ Արդարեւ Աւագ Հինգշաբթիի երեկոն նկարագրող եզրերէն մէկն ալ Լացի Գիշեր է՛ որ Մուսա Լերան բարբառով «Քրիստոյս ուլիլը գիշիր», այսինքն Քրիստոսի համար լալու գիշերի վերածուած է։ Օրը ամբողջովին յատկացուած է ապաշխարհութեան, հետեւաբար առտնի գործերը, մագրութիւն կամ լուացքի նման զբաղումները կը դադրին մինչեւ խթում։ Գիշերուայ ուշ ժամերուն կատարուոծ Խաւարումի աղօթքներով կ՚աւարտի Աւագ Հինգշաբթին, որու լուսաբացով կ՚ապրուի Աւագ Շաբաթի ամենածանր օրը՝ Աւագ Որբաթը։
Քրիստոսի խաչելութեան օրն է Աւագ Ուրբաթը եւ նոյնիսկ կ՚այպանուին ոեւէ երեւոյթի դիմաց ժպտողները իսկ։
Մուսա Լերան եօթ գիւղերուն անծանօթ է մեծ քաղաքներու սովորոյթ դարձած աւանդութիւնը՝ Զատկի կարկանդակը։ Անոր փոխարէն կը պատրաստուի «պանրուհուց», այսինքն պանիրով հաց, «կաթնըհուց» կաթով հաց, «կաթնըբիկիղ» կաթով բոկեղ, «ձիթը բիկիղ» ձէթով բոկեղ եւ «պաքլաւի»։ Սոխի կ՚եղեւներով լեցուն չուրի մէջ կը խաշուին եւ այսպէսով գոյն կը ստանան հաւկիթները, որոնց ամրոթեան մրցումն ալ Զատկի ուրախութիւններու յատուկ երանգներէն մէկը կը կազմէ։ Խթման սեղանի պայմաններէն մէկն ալ խորովուած կամ տապակած ձկնեղէնն է որ վերջ կը դնէ եօթշաբաթանի մսեղէնի արգելքին։
Այսպէս է Յարութեան տօնը մեր գիւղերուն, որ Վաքըֆի մէջ կը շարունակուի մինչեւ օրս։
Աղբիւրներ՝
Https։//www. houshamadyan.org
«Յուշամատեան Մուսա Լերան», Մարտիրոս Քուշաքճեան- Պօղոս Մաուրեան, Պէյրութ 1970
«Մուսա Տաղի պապենական արձագանգներ», Թովմաս Հապեշեան, Պէյրութ 1986
«Մուսա Տաղի դիմադրութիւնը», Ֆլաւիա Ամապիլէ- Նարկօ Թոսաթթի, Իսթանպուլ 2017, Արաս հրատարակչատուն
