Մուսա Լերան արձագանգները
ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
«Ես այստեղ եմ ծնուել, այստեղ էլ կը մեռնեմ. ես թշնամու հրամանով գերի չեմ գնայ՝ չարչարանքով մեռնելու. հրացանս ձեռքիս կը մեռնեմ այստեղ, բայց գաղթական չեմ գնայ» - (մուսալեռցիների բարբառով՝ Իս հուս ձննուց իմ, հուս ալ բըրմիռնեմ, իս չըմուրթօ յասսէր քիմը միռնիլ, թւունգը ծառիս գըմիռնեմ յաս տիղը, թաքէ մուհաճըր չըմ ուրթօ)։ Այսպէս արձագանգեցին մուսալեռցիները 1915 թուի Յուլիսի 13-ին ստացուած սուլթանական հրովարտակին, որ պարտաւորեցնում էր նրանց 7 օրուայ ընթացքում գաղթել դէպի Սուրիոյ անապատները։
Թէ երբ եւ որ դարում են հայերն առաջին անգամ ոտք դրել Մուսա Լերան կողմերը, մեր հին մատենագրութիւնը լռում է։ Ուստի ընդունուած է համարել, որ հայոց Կիլիկիոյ փառահեղ թագաւորութեան անկումէն ետք՝ (1375թ.) հայերը գաղթած են շրջակայ տարածքներ, այդ թւում դէպի Ամանոսի լեռները։
Միջերկրականի ծոփիւնով շնչող Մուսա Լեռը, որ արաբերէն բառացի թարգմանում են որպէս Մտքի լեռ, Կիլիկիոյ հարաւը եզրագծող Ամանոս լեռնաշղթայի գագաթներից է։ Ասում են, երբ խաչակրաց ասպետներն առաջին անգամ ըմբոշխնում են այն չքնաղ տեսարանը, որ պատկերւում էր լերան գագաթից, ականջ են դնում Միջերկրականի կապտամանուշակագոյն ալեաց հնչիւններին, տեսնում են լազուրէ երկինքն ու դրախտային լեռները, միանգամից բացականչում են՝ սա է մուսաների լեռը։ Այստեղից էլ Մուսա Լեռ անուանումը։
Լեռը վեր է խոյանում պատմական Անտիոքից 20 քիլօմեթր հիւսիս-արեւմուտք՝ Ալեքսանդրետ գաւառի հարաւ-արեւմտեան կողմում։ Լանջերին փռուած գաւառը կոչւում է Ճեպել Մուսա կամ Սուետիա։ Այս կողմերում իրականացուած պեղումները երեւան հանեցին Սելեւկիա քաղաքի աւերակները, գուցէ՞ այդ հնամենի քաղաքի արձագանգն է հնչում Սուետիա անուան մէջ։ Սուետիայի յայտնի գիւղերից են՝ Հաճի Հապիպլին, Եողունօլուքը, լանջի վերեւներում ապաստանած Պիթիասը, Քաբուսիէն եւ, անշուշտ, Վաքըֆլըն՝ վերջին հայաբնակ գիւղը Թուրքիոյ մէջ…
Հարուստ է սուետիահայերի բանահիւսութիւնը… զգալի են եւ հայագէտ Վերժինէ Սվազլեանի հաւաքած ազգագրական տեղեկութիւնները, այդ թւում հրաշապատումները, որոնք յաճախ խոհական-իմաստասիրական բնոյթի են լինում։
Շահեարա անունով մի թագաւոր է լինում։ Նա հաւատացած է լինում, որ իրենից խելացի, իրենից հարուստ եւ ունեւոր մէկը գոյութիւն չունի աշխարհում։
Օրերից մի օր նա տեսնում է աշխարհի ամենագեղեցիկ աղջկան (ախշարհը են աղուոր աշկէնը) ու սիրահարւում։ Աղջիկը որոշում է փորձութեան ենթարկել թագաւորի սէրը։ Նա կախարդանքի միջոցով ժամանակաւորապէս աղաւաղում է իր արտաքին գեղեցկութիւնը։
Եւ քանի որ Շահեարայի սէրը անկեղծ չէր՝ երեւութական յափշտակութիւն էր, նա չի կարողանում տեսնել աղջկայ ներաշխարհի գեղեցկութիւնը։ Շահեարան հիասթափւում է «գեղեցկութիւն»-ից զրկուած աղջկանից եւ նոյնիսկ ափսոսում, որ նրան է նուիրել իր մատանին ու այն ետ վերցնում։
Առաւօտեան աղջիկը ներկայանում է Շահեարային իր նախկին հմայքով, բազմաթիւ մատանիներից ընտրում է Շահեարայինը ու ասում. «Իս աշխուրն իմ, դժուր ի հասդընուլ զէ» (Ես աշխարհն եմ, դժուար է ինձ հասկանալը)։
Յիրաւի՝ աշխարհը բարդ է ընկալման համար, եւ դժուար է անմիջապէս մատնանշել, որն է լաւը, որը՝ վատը։
