Միքայէլ Նալպանտեանը Զմիւռնիայում

ԲԱԽՏԻԱՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ

Հայ մեծ յեղափո­խական-դե­մոկ­րատ, բա­նաս­տեղծ եւ հրա­պարա­կախօս Մի­քայէլ Նալ­պանտեանն իր ար­տա­սահ­մա­նեան ճամ­բորդու­թեան ժա­մանակ քա­նիցս եղել է հա­յաշատ կեդ­րոննե­րում, որ­տեղ ծա­նօթա­ցել ու մօտ յա­րաբե­րու­թիւննե­րի մէջ է մտել տե­ղի առա­ջաւոր հա­յեացքնե­րի տէր գրա­կան-հա­սարա­կական գոր­ծիչնե­րի հետ, վա­յելել նրանց սէրն ու հա­մակ­րանքը։ Պատ­ահա­կան չէ, որ Նալ­պանտեանը որ­տեղ էլ որ եղել է, իր անձնա­կան վար­մունքով ու գոր­ծունէու­թեամբ նուաճել է առա­ջադէմ մտա­ւորա­կանու­թեան հա­մակ­րանքը, ար­ժա­նացել նրանց բարձր գնա­հատու­թեանը, մարդկանց, ով­քեր խան­դա­վառու­թեամբ են դի­մաւո­րել նրան, ար­տատպել նրա գոր­ծե­րը, յօ­դուած­ներ գրել նրա մա­սին։

Նալ­պանտեան իր կարճ այ­ցե­լու­թեամբ ար­ժա­նացել է նաեւ Զմիւռնիայի հա­յերի ջերմ սի­րուն ու գնա­հատու­թեանը։ Հնդկա­հայ մե­ծահա­րուստ Մա­սեհ Պա­պաճա­նեանի՝ Նոր Նա­խիջե­ւան քա­ղաքին կտա­կած հարստու­թեան հար­ցը բա­րեյա­ջող լու­ծե­լուց յե­տոյ, Կալ­կա­թայից վե­րադառ­նա­լիս, 1861 թուակա­նի Նո­յեմ­բե­րի 18-ին կանգ է առել Զմիւռնիայում։ Նոյն օրը նա մեկ­նել է Կ.Պո­լիս, բայց այդ կարճ ժա­մանա­կամի­ջոցում հասցրել է ոչ միայն հան­դի­պումներ ու­նե­նալ «Հաշ­տե­նից» եւ «Վաս­պուրա­կան» (թա­տերա­կան) ըն­կե­րու­թիւննե­րի ան­դամնե­րի հետ, զրոյցներ ու­նե­նալ, այ­լեւ այ­ցե­լել հան­րա­ճանաչ Մես­րո­պեան Ազ­գա­յին Վար­ժա­րանը, որը խո­շոր դեր է կա­տարել զմիւռնիահա­յերի մտա­ւոր զար­գացման գոր­ծում։ Ծա­նօթա­նալով վար­ժա­րանի ու­սուցչա­կան կազ­մի, աշա­կեր­տութեան հետ, դպրո­ցի պա­տուա­ւոր այ­ցե­լու­նե­րի տպա­ւորու­թիւննե­րի յու­շա­մատեանում նա գրան­ցել է իր ան­կեղծ հիացումն ու բա­րեմաղ­թութիւ­նը, վեր­ջին աս­տի­ճանի ու­շագրաւ մի գրա­ռում, որը մո­ռացու­թեան է մատ­նուել։

Մես­րո­պեան Վար­ժա­րանի յու­շա­մատեանում Մի­քայէլ Նալ­պանտեանի գնա­հատու­թեան խօս­քը քա­ռասու­ներկու տա­րուայ այ­ցե­լու­նե­րի գրա­ռումնե­րի հետ կա­րող էր իս­պառ կո­րած ու ան­հե­տացած լի­նել, եթէ գրող Ռու­բէն Որ­բե­րեանը ժա­մանա­կին քա­ղուածքներ արած չլի­նէր այդ յու­շա­մատեանից եւ դրանց մի մասն էլ չհրա­տարա­կէր։ Կան­խա­գու­շա­կելով յու­շա­մատեանի փճաց­ման վտան­գը եւ կամ կո­րուստը, Որ­բե­րեան իր ար­տագրած որոշ տպա­ւորու­թիւննե­րը տպագ­րել է «Մես­րո­պեան Վար­ժա­րանի Յու­շա­մատեանը» վեր­նագրով յօ­դուա­ծում՝ նուիրուած Զմիւռնիայի ան­ցեալին։ Յօ­դուած-ակ­նարկը լոյս է տե­սել Կ. Պոլ­սի «Արե­ւելք» օրա­թեր­թի 1899 թուակա­նի Յու­նի­սի 6/18-ի հա­մարում։

1840-ից մին­չեւ 1882 թուակա­նը գրա­ռումնե­րով լի՝ «պա­տարա­գի խորհրդա­տետ­րին դիրքն ու մե­ծու­թիւնը» ու­նե­ցող այդ յու­շա­մատեանը պա­հուել է դպրո­ցի թան­գա­րանում։ Որ­բե­րեանի նկա­րագ­րութիւ­նից երե­ւում է, որ յու­շա­մատեանը (կամ յու­շա­տետ­րը) եղել է «թուղթե­րը թափթփած, խար­խուլ շէն­քի մը պէս, որ այ­սօր վա­ղը կրնայ փլչիլ»։ Պէտք է են­թադրել, որ այն իս­կա­պէս փլուել- փճա­ցել ու կո­րել է Զմիւռնիայի գլխին եղած բազ­մա­թիւ աղէտ­նե­րի ժա­մանակ։ Իսկ եթէ այն հրաշ­քով մի բա­րի ձեռ­քի ջան­քե­րով փրկուած լի­նի, ար­ժէր, որ հրա­պարակ հա­նուէր նրա մէջ եղած ար­ժէ­քաւոր գրու­թիւննե­րը, որոնց հե­ղինակ­նե­րից են եղել Գաբ­րիէլ Այ­վա­զովսկին (1842), Խա­չատուր Ոս­կա­նեանը (1854), Սե­րով­բէ Վի­չէնեանը (1860), Յով­հաննէս, Ներ­սէս, Յա­րու­թիւն Տէ­տէեան­նե­րը, Մա­նուէլ Վար­դա­պետ Քա­ջու­նին, Պետ­րոս Խո­րասան­ճեանը եւ շատ ու­րիշներ։

Յու­շա­տետ­րի գո­յու­թիւնը քիչ թէ շատ աւելի ապ­րեցնե­լու նպա­տակով Որ­բե­րեանը հրա­պարակ է հա­նել մի քա­նի այնպի­սի տպա­ւորու­թիւննե­ր, որոնք իր կար­ծի­քով, կա­րող էին շա­հեկան լի­նել յե­տագայ սե­րունդնե­րի հա­մար, թե­րեւս ինքն էլ չեն­թադրե­լով, որ իս­կա­պէս իր գրա­ծը միակ աղ­բիւրն է հան­դի­սանա­լու յու­շա­տետ­րի մա­սին, իսկ ար­տագրած տպա­ւորու­թիւննե­րը՝ միակ սկզբնաղ­բիւրնե­րը պատ­մութեան հա­մար։

Որ­բե­րեանի այդ մտա­ծուած շնոր­հա­կալ աշ­խա­տան­քի շնոր­հիւ այ­սօր ակնյայտ է դառ­նում ոչ միայն Նալ­պանտեանի եւ ու­րիշ մտա­ւորա­կան­նե­րի այ­ցե­լու­թիւնը Մես­րո­պեան Վար­ժա­րան, այ­լեւ նրանց վե­րաբեր­մունքն ու գնա­հատու­թիւնը դէ­պի տուեալ կրթա­կան օճախն ու նրա կա­րեւո­րու­թիւնը լու­սա­ւորու­թեան առա­ջըն­թա­ցում։

Այ­ցե­լելով Մես­րո­պեան Վար­ժա­րան, 1861-ի Նո­յեմ­բե­րի 18-ին Նալ­պանտեանը յու­շա­մատեանում գրել է։ «Ու­րախ եմ տես­նել մեր մանկ­տին ժո­ղովուած մի յար­կի տակ ու­սա­նել ու հա­մար, նոյն հո­գուով տե­սայ եւ Զմիւռնիոյ Ազ­գա­յին Դպրո­ցը, որուն ամե­նայն սրտով ցան­կա­նում եմ յա­ռաջա­դիմու­թիւն»։

Եթէ յու­շա­մատեանից ար­տագրուած միւս տպա­ւորու­թիւննե­րի տակ Որ­բե­րեանը դրել է նրանց հե­ղինակ­նե­րի լրիւ անուն ազ­գա­նուննե­րը, ապա Նալ­պանտեանի գրու­թեան տակ դրուած են միայն Մ. Ն. Սկզբնա­տառե­րը։ Դժուար է ասել, ար­դեօք Մ. Ն.-ն բնա­գի՞րն է, թէ Որ­բե­րեանի զգու­շա­ւորու­թիւնը։ Չէ՞ որ պոլ­սա­հայ մա­մու­լը փա­կուե­լու վտան­գի սպառ­նա­լիքի տակ ոչ միայն, Նալ­պանտեանի, այ­լեւ Գա­մառ- Քա­թրիպա­յի (Ռա­փայէլ Պատ­կա­նեան) նման հա­յասէր հայ­րե­նասէր­նե­րի անուննե­րը նոյ­նութամբ չի գրել։ Նալ­պանտեանը եղել է Պայ­տա­րեան, իսկ Պատ­կա­նեանի հան­րա­յայտ «Հի­մի էլ լռենք» բա­նաս­տեղծու­թիւնը ներ­կա­յացուել է իբ­րեւ ռուս հե­ղինա­կի գործ, թէեւ ար­տա­սանուել է հայ բե­մից։ Մ.Ն.-ին վեր­նագրով է տպագ­րուել նաեւ աշուղ Սէ­յու­դի (Մա­դաթ Պետ­րո­սեան) Նալ­պանտեանին նուիրուած բա­նաս­տեղծու­թիւնը։ Բո­լոր դէպ­քե­րում, քօ­ղար­կե­լով Նալ­պանտեանի անուան յի­շատա­կու­թիւնը, գրաքննու­թիւնից թագցրել են հե­ղինա­կի ով լի­նելը։

Որ­բե­րեանի ար­տագրու­թիւննե­րից յի­շատա­կու­թեան ար­ժա­նի է նաեւ Ծե­րեն­ցի (Յով­սէփ Շիշ­մա­նեան) տպա­ւորու­թիւնը, որ նա գրել է Մես­րո­պեան Վար­ժա­րանի յու­շա­տետ­րում 1876 Յու­նուարի 9-ին։ Նա գրել է «երկրորդ ան­գամ է, որ վար­ժա­րանիս այ­ցե­լու­թեան կու գամ 14 տա­րի ետ­քը։ Յա­ռաջա­դիմու­թիւն է ամե­նուն փա­փաքը, որ հոս կ՚այ­ցե­լեն, վասնզի հոս է ապա­գան։ Տար Աս­տուած կա­րողու­թիւն վար­ժա­պետաց եւ աշա­կեր­տաց, վասնզի դպրո­ցի տղաքն են, որ մարդ պի­տի ըլ­լան ու եթէ ցրուին ամէն աշ­խարհք, սրտով ու սկզբունքով մի՛ պարտքն ըլ­լալ ամէն տեղ»։

Նալ­պանտեանի երե­ւալը Զմիւռնիայում մեծ խան­դա­վառու­թիւն է յառաջ բե­րել տե­ղի հա­սարա­կու­թեան շրջա­նակ­նե­րում, որ­տեղ նրա ներ­կա­յու­թեամբ թէ բա­ցակա­յու­թեանը, բա­նաւոր թէ տպա­գիր բարձր են գնա­հատել մարտնչող հրա­պարա­կախօ­սի ու ազ­գա­յին ազա­տու­թեան գա­ղափա­րին նուիրուած մարդ-քա­ղաքա­ցու գոր­ծունէու­թիւնը գրա­կանու­թեան մէջ եւ հա­սարա­կական- քա­ղաքա­կան կեան­քում։ Նալ­պանտեանի մեկ­նե­լուց եր­կու օր անց, Զմիւռնիայում լոյս տես­նող «Ծա­ղիկ» թեր­թում նրա մա­սին գրուել է. «Իր տե­սու­թիւնը թէեւ կարճ եղաւ, սա­կայն մեր յի­շողու­թիւնը հա­մակ­րութեան այնպի­սի դրոշ­մով մը կնքեց, զոր ժա­մանա­կին թե­ւը ան­կա­րող պի­տի ըլ­լայ սրբել ու ջնջել»։

1861-ի Դեկ­տեմբե­րի 14-ին Նալ­պանտեանը ներ­կայ է եղել Կ. Պո­լսի «Արե­ւելեան Թատ­րոն»ի բաց­մա­նը, մի սրտա­ռուչ ճառ ասել թատ­րո­նի ու նրա գոր­ծիչնե­րի կա­տարած անձնու­րաց աշ­խա­տան­քի մա­սին, խրա­խու­սել բեմ բարձրա­ցող կնոջ (Արու­սեակ եւ Աղաւ­նի Փա­փազեան քոյ­րե­րի) հա­մար­ձա­կու­թիւնը։ Այս առնչու­թեամբ, Նալ­պանտեանը յի­շատա­կել է նաեւ զմիւռնիահա­յերի կա­տարած առա­ջադի­մու­թիւնը։ «Պա­կաս ու­րա­խու­թիւն չզգա­ցինք մենք»,- ասել է Նալ­պանտեանն իր ճա­ռում, որը յե­տագա­յում, իբ­րեւ յօ­դուած տպագրուել է «Մե­ղու» թեր­թում.- «Տե­սանե­լով Զմիւռնիոյ մէջ Վաս­պուրա­կան անձնու­րաց ըն­կե­րու­թեան հա­յախօս թատ­րո­նը, այստեղ յա­ջող ենք հա­մարում եւ դէ­պի նո­ցա ուղղել մեր առ ի սրտէ շնոր­հա­կալու­թիւնը եւ ըն­թացք ու յա­ջողու­թիւն մաղ­թել իւ­րեանց չնաշ­խարհիկ աս­պա­րէզի մէջ»։

Արեւմտա­հայ թատ­րո­նի պատ­մութեան մէջ առաջ­նութիւ­նը սո­վորա­բար տրուած է Պոլ­սի «Արե­ւեան Թատ­րո­նին» այնքա­նով, որ­քա­նով այնտեղ են կեդ­րո­նացուած հայ գրա­կանու­թեան եւ արուես­տի առա­ւել ճա­նաչուած դէմ­քե­րը։ Մինչդեռ Զմիւռնիան, լի­նելով ծայ­րա­մասա­յին գրա­կան-մշա­կու­թա­յին կեդ­րոն, մո­ռացու­թեան է մատ­նուել։ Բայց, ար­դա­րու­թիւնը պա­հան­ջում է խոս­տո­վանել, որ Զմիւռնիայի «Վաս­պուրա­կան» թատ­րո­նը աւե­լի շուտ է կազ­մա­կեր­պուել, քան Պո­լսի «Արե­ւելեան»ը։ Իր ճա­ռայօ­դուած­նե­րով Նալ­պանտեանը պատ­գամ է թո­ղել, որոնցմէ պատ­մութիւ­նը եւ առաջ­նութիւնը տանք «Վաս­պուրա­կան Թատ­րո­նին»։ Հէնց այն հան­գա­ման­քը, որ մի եր­կու տա­րի գոր­ծե­լուց յե­տոյ «Արե­ւելեան Թատ­րոն»ի խումբը քայ­քա­յուել է եւ հե­տապնդու­մից փրկուելու հա­մար նրա մի քա­նի առաջ­նա­կարգ ու­ժե­րը հանգրուան են գտել «Վաս­պուրա­կան Թատ­րո­նում», խօս­ում է վեր­ջի­նիս կա­յու­նութեան օգ­տին։