Մտորումներ «Ոսկէ ծիրան» 2015-ի շուրջ

ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

[email protected]

Ոչինչ այդքան չի զորացնում մարդուն, ինչպէս ճշմար­տութեան իմա­ցու­թիւնը։ Այդ տե­սակէտից անգնա­հատե­լի էին ֆիլ­մերն, արուած ոչ թէ յա­նուն զուար­ճանքի կամ գու­մա­րի, այլ՝ ճշմար­տութիւ­նը բա­ցայայ­տե­լու հա­մար։ Ան­շուշտ, «Ոս­կէ ծի­րան»ն ու­նի մրցոյ­թա­յին ծրա­գիր եւ ֆիլ­մեր-յաղ­թողներ, ինչպի­սին էին Քո­լումպիացի ռե­ժիսոր Սի­ռո Գե­ռայի «Օձի գրկում» խա­ղար­կա­յին ֆիլ­մը, որն ար­ժա­նացաւ «Ոս­կէ ծի­րան» մրցա­նակին կամ ռե­ժիսոր Կիմ Դե­հուա­նի «Ձմռան վեր­ջը» քո­րեական ֆիլ­մը, որն ար­ժա­նացաւ «Ար­ծա­թէ ծի­րան»ի, սա­կայն ան­կախ մրցոյ­թի ար­դիւնքնե­րից, փա­ռատօ­նում կան ֆիլ­մեր, որոնք ար­ժա­նանում են հան­դի­սատե­սի հա­մակ­րանքին. պա­տահա­կան չէ, որ այս տա­րի առա­ջին ան­գամ աւե­լացաւ «Հան­դի­սատե­սի հա­մակ­րանք» անուանա­կար­գը, շնորհիւ գեր­մա­նական «Սրբա­զան» ֆիլմին, «sanctuary», 2015, ռե­ժիսոր Մարք Բրու­մունդ (Marc Brummund)։

Դա­ժանու­թեան ծա­գու­մը

Ո՞վ չի զմայ­լուել փոք­րիկ գեր­մա­նական քա­ղաք­նե­րով։ Ահա Ֆրայշտա­թը (Freystadt), որի բնակ­չութիւ­նը ըն­դա­մէնը 8500 է։ Պա­տանի Վոլֆգան­գը 14 տա­րեկան է եւ չի վա­խենում խորթ հո­րից։ Ստա­նալով ու­ժեղ ապ­տակ, նա աւե­լի հա­մար­ձակ է նա­յում նրա աչ­քե­րին։ Եւ Վոլֆգան­գի մայրն ու խորթ հայ­րը ու­ղարկում են նրան ուղղիչ տուն։ Այստեղ տի­րում է աննկա­րագ­րե­լի դա­ժանու­թիւն. անհնա­զանդ դե­ռահաս­նե­րին «ուղղում են» դա­ժան ծե­ծով եւ տոր­ֆա­ճահիճ­նե­րում աշ­խա­տաց­նե­լով։ Նո­րեկ Վոլֆգան­գին ծե­ծում են ոչ միայն դաս­տիարակ­նե­րը, այլ նաեւ դաս­տիարա­կուող տղա­ները, սա­կայն նրան «կոտ­րել» չի յա­ջող­ւում, նրա ան­վա­խու­թիւնը հա­մակ­րանք է առա­ջաց­նում տղա­ների մէջ, բայց ոչ՝ դաս­տիարակ­նե­րի։ Նա բա­հով հա­րուա­ծում է մի դաս­տիարա­կի եւ վեր­ջինս ստի­պում է Վոլֆգան­գին փոս փո­րել, որ­տեղ նրան պառ­կեցնում են եւ ծած­կում հո­ղով… Հա­զիւ է փրկւում։ Այսպի­սի ֆիլմ դի­տելով, ինձ բա­ցար­ձակ չի հե­տաքրքրում լրա­տուա­կան կող­մը, այ­սինք այն, որ այդպի­սի ուղղիչ տնե­րի թի­ւը Գեր­մա­նիայում 3000 էին, որ­տեղ 80.0000 աղ­ջիկներ եւ տղա­ներ էին են­թարկւում դա­ժանու­թիւննե­րի։ Ռե­ժիսո­րը նաեւ յայտնեց, որ նման ուղղիչ տներ կան ԱՄՆ-ում։ Հե­տաքրքի­րը մարդկա­յին բնու­թեան ոլոր­տում է, այ­սինքն եթէ մարդ արա­րածը յայտնւում է փակ հա­մակար­գում, լի­նի դա ման­կա­տուն թէ բանտ, ապա ան­պաշտպան է. նրան կա­րող են նսե­մաց­նել, բռնա­նալ նրա վրայ… Ին­չո՞ւ, որով­հե­տեւ բո­լորն են ան­պաշտպան, ու­րեմն միակ պաշտպա­նը սե­փական ուժն է, իսկ ու­ժը կա­րող ես զգալ, գտնե­լով թոյ­լին եւ նսե­մաց­նե­լով նրան։ Ինչ վե­րաբեր­ւում է դաս­տիարակ­նե­րի դա­ժանու­թեանը, ապա այդ փաս­տը վկա­յում է, որ մար­դը բնազ­դօ­րէն դա­ժան է, որով­հե­տեւ դա­ժանու­թիւնը ջանք չի պա­հան­ջում. մա­հակով խփել եւ վա­խեց­նել շատ դիւ­րին է կարգ ու կա­նոն ապա­հովե­լու հա­մար։ Երկրորդ եզ­րա­կացու­թիւնն այն է, որ ոչ ոքու կող­մից չպաշտպա­նուած պա­տանուց, որը չի տե­սել սէր եւ գթու­թիւն, ո՛չ մի լաւ բան սպա­սել չի կա­րելի. եթէ նոյ­նիսկ նա լա­ւու­թիւն անի, ապա միայն իր նման տա­ռապած ըն­կերնե­րի հա­մար, բայց մնա­ցած աշ­խարհը նրա հա­մար ընդմիշտ կը մնայ խորթ ու վտան­գա­ւոր։

Ահա­բեկ­չութիւ­նը կի­նօյում

Միւս գեր­մա­նական ֆիլ­մը, աւե­լի ճիշդ Գեր­մա­նիայի մա­սին, կոչ­ւում էր «Գեր­մա­նական երի­տասար­դութիւն»՝ ֆրան­սա­ցի ռե­ժիսոր Ժան-Գաբ­րիել Պե­րիոի։ Ֆիլ­մը արուել է Արեւմտեան Գեր­մա­նիայում գոր­ծող ծայ­րա­յեղա­կան ահա­բեկ­չա­խումբի ար­խի­վային նիւ­թե­րի հի­ման վրայ։ 60–ական­նե­րի վեր­ջերն էին եւ խի­զախ երի­տասարդ-
նե­րի մի խումբ որո­շել էր հա­մակար­գը փո­խելու նպա­տակով դի­մել ահա­բեկ­չութեան։ Ի՜նչ դա­ժան վերջ ու­նե­ցան նրանք։ Սա­կայն 70-ական­նե­րուն հայ երի­տասարդնե­րը նոյնպէս դի­մեցին ահա­բեկ­չութեան, եւ ար­դէն ԱՍԱ­ԼԱ-ի գոր­ծո­ղու­թիւննե­րը կա­րելի է դի­տար­կել նոյն հա­մատեքստում։ Գե­դիկեանի «Խենթ պատ­մութիւն»ը, որի մա­սին նշել եմ նա­խորդ թի­ւի մէջ, հենց ԱՍԱ­ԼԱ-ի տղա­ների մա­սին էր, սա­կայն ֆիլ­մը սկսուեց Սո­ղոմոն Թեհ­լի­րեանի գոր­ծո­ղու­թիւնից, այ­սինքն Թա­լաթ Փա­շայի սպա­նու­թիւնից, որը տե­ղի ու­նե­ցաւ 1921-ին։ Այստեղ պէտք է տար­բե­րու­թիւն դնել «Նե­մեսիս» կազ­մա­կեր­պութ-
եան եւ ԱՍԱ­ԼԱ-ի մի­ջեւ։ «Նե­մեսիս»ի տղա­ները վրի­ժառու­ներ էին, նրանք ար­ժա­նի հա­տու­ցում էին տա­լիս ցե­ղաս­պաննե­րին, մինչդեռ ԱՍԱ­ԼԱ-ի գոր­ծո­ղութթիւննե­րի նպա­տակը ամէ­նեւին էլ վրէ­ժը չէր։ Ահա­բեկ­չութեան են գնում նաեւ ամե­րիկա­ցի Ռոբ Նիլ­սո­նի «Կա­մուրջ դէ­պի սահ­ման» ֆիլ­մի հե­րոս­նե­րը, եւ այդ կի­նօն հե­ռու է ամե­րիկեան կի­նօ հաս­կա­ցու­թիւնից։ Այդ կի­նօյից փո­ղի հոտ չի գա­լիս։ Ընդհան­րա­պէս որ­քան աւե­լի քիչ գու­մար է ներդրւում ֆիլ­մում, այնքան աւե­լի մօ­տիկ են ֆիլ­մի հե­րոս­ներն ու նրանց զգաց­մունքնե­րը։ Պարզւում է, որ կի­նօյի մի­ջոցով իրենց խօսքն ասող­նե­րը կա­րող են նոյ­նիսկ ահա­բեկ­չութեան կամ պա­տերազ­մի մա­սին ֆիլմ նկա­րահա­նել առանց մեծ գու­մա­րի։ Այդպի­սին էր, օրի­նակ, հան­դի­սատե­սի հա­մակ­րանքի ար­ժա­նացած եւս մի ֆիլմ՝ դա վրա­ցի ռե­ժիսոր Զա­զա Ու­րուշա­ձէի «Ման­դա­րին­ներ» ֆիլմն էր (2013)։ 1992-ին տե­ղի ու­նե­ցած աբ­խա­զական պա­տերազ­մի մա­սին էր։ Ո՞ւմ հողն է Աբ­խա­զիան, եթէ այստեղ ապ­րել են եւ աբ­խազնե­րը, եւ վրա­ցինե­րը։ Շատ հա­յեր են այստեղ ապ­րել, նոյ­նիսկ էս­տո­նացի­ներ։ Եւ ահա մի էս­տո­նացի իր տան մէջ եր­կու վի­րաւորներ է պա­հում. մի երի­տասարդ վրա­ցի, եւ մի չե­չեն, որը կռւում է աբ­խազնե­րի կող­մից։ «Իմ տան մէջ չէ՛ք կռուելու», -հրա­մայում է էս­տո­նացին։ «Իսկ տնից դո՞ւրս»։ Բայց մի­թէ տնից դուրս նոյնպէս տուն չէ։ «Ո՞վ է տուել ձեզ իրա­ւունք սպա­նել իրար»։ «Պա­տերազ­մը»։ Նոյ­նիսկ խա­ղաղ ման­դա­րին­նե­րը զերծ չեն մնում ոչնչա­ցու­մից։ Աբ­խա­զիայի կո­րուստը վրա­ցինե­րի չսպիացած վէրքն է։ Երբ երի­տա-
սարդ վրա­ցին զոհ­ւում է, էս­տո­նացին թա­ղում է նրան իր որ­դու կող­քը, որը նոյնպէս զոհուել էր յանուն աբխազական հողի։ «Իսկ եթէ ես զոհուէի, ինձ նո՞յնպէս կթաղէիր քո որդու կողքը», -հարցնում է նրան չեչենը եւ էստոնացին պատասխանում է. «Այո»։

Իսկ հայկակա՞ն կինօն։ Այո՛, կար մի ֆիլմ, որն իմ կարծիքով լաւագոյնն էր այս տարուայ փառատօնում։ Դա Արման Երիցեանի «Մէկ, երկու, երեք…» ֆիլմն էր (2015)։ Այն արժանացաւ «Ոսկէ ծիրան» մրցանակի Հայկական համայնապատկեր անուանակարգում։