«Մարդու տառապանքի մարդկութեան գանձը կը վերածուի մարդու հարստութեան»
ԱՅԼԻՆ ՎԱՐԴԱՆԵԱՆ
Վստահ չեմ այս վերնագիրին տակ ինչ կարելի է գրել, երբ մեր շուրջ պատերազմ ու աւեր է. բայց կրնամ ըսել, որ շաբաթ մը առաջ, երբ կը փորձէի յաղթահարել յուսահատութիւնս, ինքզինքս Սարգիսին աշխարհին մէջ գտայ։ Ի դէպ, Սարգիսին ցուցահանդէսը տակաւին կը շարունակուի «Տոլաբտերէ Արթեր»-ին մէջ։ Պատճառ մը կայ Սարգիսին գործերուն զետեղումները (installations) «theatrum mundi» (աշխարհի թատրոն) կոչուելուն։ Հսկայ արխիւի տէր Սարգիսը արուեստագէտ մըն է, որ իր հին եւ նոր գործերը կը վերացուցադրէ գտնուած իրերով, զանոնք քով-քովի բերելով՝ կարծես, թէ ապրող էակներ ըլլային։ Հանրածանօթ է իր զետեղումներուն ընդմէջէն յիշողութեան նիւթին մէջ խորանալով,— Սարգիս անյիշողութեան շեմէն կը հաւաքէ մոռցուած պատմութիւններ, յուշեր ու ցաւեր եւ կը բերէ ցուցասրահի տարածքին մէջ։ Այս յօդուածին վերնագիրը կը պատկանի արուեստի եւ մշակոյթի պատմաբան Էպի Ուարպուրկ-ի (Aby Warburg), որ երկար ժամանակ ներշնչման աղբիւր եղած է Պոլիս ծնած ու մեծցած եւ 1964-ին Ֆրանսա տեղափոխուած Սարգիսին զետեղման եղանակին վրայ։ 1915-ին վերապրող ու Պոլիս հաստատուած ամոլի թոռնիկ Սարգիսին համար տառապանքի երեւոյթին առաջին մարմնացումը Մունք-ին (Munch) հռչակաւոր «Տը Սքրիմ»-ն էր (Ճիչը)։ Այս պատկերը, որ պարբերաթերթի մը մէջ տեսած է 15 տարեկան հասակին, երբ իր հօր մսավաճառի խանութը կ՚աշխատէր, զինք հրաւիրած է ներքին ճանապարհորդութեան մը, որուն վրայ տակաւին կ՚աշխատի ան. արդարեւ, այս պատկերին հետ մշակուած իր յարաբերութիւնը այս տարի վերածուեցաւ «100-րդ Մունքէն ետք» վերնագիրով գիրքի մը։ Սարգիս որդեգրած է Ուարպուրկի «Leidschatz» (տառապանքի գանձը) փիլիսոփայութիւնը եւ արուեստի զետեղումներ կատարած է՝ մանրամասնօրէն խոհրդածելով, թէ ինչպէ՛ս տառապանքը կրնայ ծառայել կեանքին։ Տառապանքը ինչպէ՞ս գանձի կը վերածուի։ Կը կարծեմ, որ ասոր պատասխանը կրնայ ըլլալ, Սարգիսին ըրածին նման, մեր անձնական եւ հաւաքական յիշողութիւնները տանջող պատկերները տեսանելի եւ շատ աւելի մարդոց հասանելի դարձնելով։ Անկարելի է չմտածել, թէ արդեօք ի՞նչ կրնար ըլլալ, եթէ Սարգիսը Մունքին գործերուն հանդիպած չըլլար։
«Արթեր»-ի մէջ, 4 Մայիս 2023-էն 4 Փետրուար 2024 տեւող Սարգիսին ցուցահանդէսին խորագիրը «Անվերջ» է։ Անոր ստեղծած աշխարհին մէջ ճեմելով, առիթը ունեցայ ընկալելու, թէ ի՛նչ կը նշանակէ դիմադրել յուսահատութիւնը՝ մխրճուելով մեր հոգիները հանդարտեցնող ձայնի, լոյսի եւ ձեւի միաձուլման մէջ։ Կարծես Սարգիս մարդկային տառապանքին կը նայի անվերջութեան նստավայրէն եւ դիտողը կը հրաւիրէ ժամանակի մը համար այդ աթոռին նստելու։ Ցուցասրահին մէջ, այցելուն կը դիմաւորուի փետուրներով ծածկուած հաշմանդամի աթոռով եւ սեւ մատնահետքերով, որոնք կը տեղափոխուին հայելիի մը վրայ։ Մինչ աթոռը կը խորհրդանշէ նեղութիւնը, վրայի փետուրները կու գան հանգստացնող տարր մը աւելցնելու այդ փորձութեան վրայ։ Հայելիի վրայի սեւ մատնահետքերը սոյն ցուցահանդէսին պատրաստութեան մասնակից մարդկանց մատնահետքերն են։ Այս գործը, որ կարելի է տեսնել իբր զօրակցութեան արտայայտութիւն, նաե՛ւ կը նշէ իւրաքանչիւր մարդու իւրայատկութիւնը։ Ցուցասրահին աջ կողմը կը տեսնենք «Էլ Տանս (1990)» (Ան կը պարէ (1990)) գործը, որ հսկայ հրեշտակի մը կը համապատասխանէ՝ դիտողը քնածելով ծիրանի գօտիի գոյներով ծածկուած կտաւներով։ Բարձր առաստաղէ կախուած այս հագուստը դիտողին հայեացքը դէպի վեր կը թեքէ։ Այն փաստը, որ զետեղումները սովորական տարածութեան մարտահրաւէր կը նետեն, առիթ կու տայ դիտողին անվերջութեան աթոռին վրայ նստելու եւ մեր ընկալած ժամանակին կողմէ բերուած սահմանափակումներէն անդին նայելու։
2015 թուականին Վենետիկի մեծ ցուցահանդէսին (Venice Biennale) ցուցադրուած «Ռեսբիրօ» զետեղումը սոյն ցուցահանդէսին կեդրոնը կը գտնէ ինքզինք։ Սարգիսը հարցազրոյցներէն մէկուն ընթացքին կը նշէ, որ երկար մտածած է նախքան այս գործին ձեռնարկելը եւ որոշած է այս ցուցահանդէսին համար հողին մէջ սէր ցանել. կ՚աւելցնէ, որ իր թեւերը պէտք է կրցածին չափ լայնօրէն բանայ։ Յաւերժութենէն մինչեւ օրս, անցեալին եւ ապագային բացուող թեւեր կու գան մարդուս աչքի առաջ։ «Ռեսբիրօ»-ին մէջ, նէոնէ պատրաստուած ծիածանի 7 գոյները իրենց թրթռացումները կը շողարձակեն։ Ծիածանի 7 գոյներուն կ՚ընկերակցին 7 նօթաներով մշակուած երաժշտութիւն՝ Ժաքոպօ Պապոնի-Շիլինկի կողմէն յատուկ այս գործին համար ստեղծագործուած։ Գործին վերնագիրը՝ «Ռեսբիրօ», որ լատիներէն շնչել կամ փչել կը նշանակէ, 2015-էն ի վեր առաջին անգամ ըլլալով այս սրահին այլ գործերու հետ երկխօսութեան մէջ մտնելով նոր իմաստ կը գտնէ։ Հայելիները, որոնց վրայ այս ցուցահանդէսին համար քով-քովի եկած են 7 մանուկներ ու իրենց գունաւոր մատնահետքերը ձգած են, եւս Արթեր տեղափոխուած են։ Դէմ առ դէմ կանգնած եւ անվերջութեան ազդեցութիւնը բազմապատկած հայելիները մեզ կը յիշեցնեն ապագայ սերունդին ապաքինման կարելիութիւններ փոխանցելու արուեստագէտին պատասխանատուութինը։ Մխրճուած Սարգիսին աշխարհին մէջ, մէջս շրջանառութեան մէջ մտած եւ ոչ մէկ իմաստ գտած բացասական միտքերը կը հանդիպին Պախին, Շոստակովիչին եւ Պապոնի-Շիլինկին թրթռոցներուն։ Կարճ ժամանակի մը համար ապրած ամբողջութեան զգացումս կը սկսի վերանալ, երբ կը հեռանամ ցուցասրահէն։ Բռնի տեղահանութիւնը, աւերը, անյայտացումները, որոնց ականատես կ՚ըլլանք այս օրերուն, դժուար թէ մէկ բառով ներկայացուին՝ «տառապանք»։ Ինչ որ մարդկային արժանապատուութին կը կոչուի միայն ընտրեալ փոքրամասնութեան կը վերագրուի։ Մունքին՝ յուսահատութեան հետ միացած բարկութեան լուռ ճիչը կը հալածէ զիս։
Թարգմանեց՝ Արազ Գոճայեան
