«Մարտինի դռները իրենց անասան տէրերուն ձայնը կը դառնան»

ԼՈՒՍՅԷՆ ՔՈՓԱՐ

[email protected]

Մար­տի­նի ո՞ր թա­ղամա­սին մէջ ծնած էք:

Տիար­պէ­քիր­քա­փը թա­ղամա­սը, ուր ծնած ու մեծ­ցած եմ քա­ղաքին մուտքին է։ Նոյն թա­ղամա­սին մէջ քե­ռիներս, տա­տիկս, մօ­րաքոյրս կ՚ապ­րէին: Մենք 11 զա­ւակա­ներ ու­նե­ցող բազ­մանդամ ըն­տա­նիք մըն էինք: Ման­կութիւնս հոս ան­ցաւ: Եր­բեմն «Ձեր ծննդա­տեղին թո­ղէք եւ հոս եկէք» ըսող­ներ կան: Անոնց «Այ­լեւս ասի­կա մի՛ ըսէք, բաւ է, ես չեմ ու­զեր» ըսե­լով կ՚առար­կեմ:

Պատ­մե­ցէք ձեր ման­կութեան մի­ջավայ­րի մա­սին։

Մա­սամբ գե­ղեց­կութիւններ ու­նէր: Այս քա­ղաքին մէջ ապ­րի­լը դիւ­րիւն չէ: Եթէ հա­ւատքնիդ պահ­պա­նելով ապ­րիք, ապա կրնաք ապ­րիլ, այ­լա­պէս կը ճնշո­ւիք: Մենք ալ բո­լորին պէս փո­ղոց­նե­րուն մէջ մեծ­ցանք: Աղ­քատ էինք, ինչպէս մեր հա­րեւան­նե­րը: Փո­ղոց­նե­րուն մէջ վէ­ճերով, կռիւ­նե­րով մեծ­ցանք: Զա­ւակ­ներս ալ այնպէս մեծ­ցուցի: Մեծ տղուս անու­նը Ճորճ է, միւ­սի­նը՝ Աբ­տիւլմա­սիհ: Եր­կուքին ալ անուննե­րէն յայտնի է որ քրիս­տո­նեայ եւ ասո­րի են: «Եր­բեք ձեր հա­ւատ­քին եւ անո­ւանդ հա­մար տուն լա­լով մի՛ եկէք» կ՚ըսեմ: Պէտք է պայ­քա­րիք: Առանց պայ­քա­րելու ոեւէ կեր­պով չենք կրնար կա­յուն մնալ:

Մար­տի­նի եկե­ղեցի­ներէն եւ հա­մայնքէն խօ­սինք, քա­նի՞ եկե­ղեցի կան­գուն է։

Մար­տին կեդ­րո­նին մէջ 100-ի մօտ քրիս­տո­նեայ ըն­տա­նիք կայ: Ներ­կա­յիս գոր­ծող վի­ճակին 12 եկե­ղեցի­ներ ու­նինք: Մար­տի­նի մօտ գիւ­ղե­րուն մէջ եկե­ղեցի­ներ ու­նինք՝ որոնց եր­բեմն կ՚այ­ցե­լենք եւ պա­տարագ կը մա­տու­ցենք: Ամէն Կի­րակի, ամէն եկե­ղեց­ւոյ մէջ պա­տարագ չենք կրնար մա­տու­ցել, քա­նի որ մեր ձեռ­քին ամէն եկե­ղեց­ւոյ մէջ միեւ­նոյն ժա­մանակ պա­տարագ մա­տու­ցա­նելու բա­ւարար թի­ւով հո­գեւո­րական չու­նինք:

Մար­տին կեդ­րո­նին մօտ Հայ եւ Ասո­րինե­րու Ուղղա­փառ, Կա­թողի­կէ ու Բո­ղոքա­կան հա­մայնքնե­րուն պատ­կա­նող տար­բեր եկե­ղեցի­ներ կան: Միաս­նա­կան եկե­ղեց­ւոյ մէջ, միաս­նա­կան հո­գեւո­րակա­նի ու­ղեկցու­թեամբ տա­րինե­րով միասին կ՚երկրպա­գենք: Այսպէս կ՚ըլ­լայ, որով­հե­տեւ միայն մէկ եկե­ղեցի լեց­նե­լու չափ հա­մայնք ու­նինք: Տար­բե­րու­թիւն, այս կամ այն չենք ըսեր՝ միասին կ՚երկրպա­գենք:

Այսպի­սով բո­լորս մի­մեանց մի­ջեւ աւե­լի հա­մերաշխ դառ­նա­լու առիթ կը գտնենք: Այ­սինքն՝ հեր­թով եկե­ղեցի­ներ կ՚եր­թանք երկրպա­գու­թեան: Հայ Ուղղա­փառ հա­մայնքի յա­տուկ օրե­րուն բո­լորս այդ եկե­ղեցին կը լեց­նենք: Կա­թողի­կէ հա­մայնքին յա­տուկ օր մը եղած ըլ­լա­լու դէպ­քին, օրի­նակ Մա­րիամ Աս­տո­ւածած­նի օրը բո­լոր կի­ները, զա­ւակ­ներնուս հետ այդ եկե­ղեց­ւոյ մէջ կ՚երկրպա­գենք: Բայց սո­վորա­կան Կի­րակի օր մը ըլ­լա­լու դէպ­քին ասո­րինե­րը սո­վորա­բար կեդ­րո­նին մէջ գտնո­ւող Քա­ռաս­նոց եկե­ղեցին կ՚եր­թանք:

Հին Մար­տի­նի սո­վորու­թիւննե­րէն խօ­սէք մե­զի։ Օրի­նակ աղ­ջիկ առ­նե­լիս եւ տա­լիս ի՞նչ զար­դեր կ՚եր­թա­յին։ Նշանտրէ­քին կամ հար­սա­նիքին ի՞նչ զարդ կը կ՚ապո­ւէր։

Մար­տի­նի մէջ հար­սա­նիք­նե­րը սո­վորա­բար երեք օր կը տե­ւեն: Մեր աւան­դութիւննե­րուն մէջ հո­գեւո­րակա­նի ու­ղեկցու­թեամբ աղ­ջիկ կը խնդրո­ւի:

Մար­գա­րիտը ազնւու­թիւն, նրբու­թիւն, մաք­րութիւն կը խորհրդան­շէ, ուստի սո­վորա­բար մեր մօտ իբ­րեւ հար­սա­նեկան զարդլ ոս­կի եւ մար­գա­րիտ կը նա­խընտրո­ւի:

Այ­սինքն ան­ցեալին ասո­րական սո­վորու­թիւննե­րուն մէջ չա­փազան­ցութիւն գո­յու­թիւն չու­նէր։ Խօս­կա­պի եւ հար­սա­նեկան զար­դե­րը շատ հա­մեստ կ՚ըլ­լա­յին: Խօս­կա­պին զոյգ մը մար­գա­րիտ ական­ջօղ, կող­քին մէկ խա­չանիշ մա­նեակ ան­պայման կ՚ըլ­լար: Նշանտրէ­քին մա­տանի կը դրուի՝ կող­քին եր­բեմն ապա­րան­ջան կամ մա­նեակ կ՚աւե­լացո­ւի:

Ան­ցեալին նշան­տուքը տան մէջ կը կա­տարո­ւէր: Ըն­տա­նեկան մի­ջավայ­րին մէջ առա­ջին աս­տի­ճանի ազ­գա­կան­ներ եւ կնոջ ու տղուն հարսնա­ւոր­նե­րը կ՚ըլ­լա­յին: Մե­զի մօտ նշա­նի մա­տանին մեր կրօ­նական առաջ­նորդը կը կար­դայ: Եւ հաց կտրե­լու աւան­դութիւ­նը կը կա­տարո­ւի:

Ի՞նչ է ան։

Կլոր, մեծ կա­րագա­յին հաց թո­նիրին մէջ կամ տու­նը կը պատ­րաստո­ւէր: Հա­ցին վրայ խա­չանիշ մո­տիֆ­նե­րով, նու­շով զար­դա­րանքներ կ՚ըլ­լան: Հո­գեւո­րակա­նը նշա­նած զոյ­գը օրհնե­լու պա­հուն հացն ալ կ՚օրհնէ:

Խա­չեղ­բայրնե­րը եւ հո­գեւո­րակա­նը մէ­կական ձեռ­քը հա­ցին տակ կը դնեն: Այս երե­քը միասին մեծ հա­ցը կը կտրեն: Հաց կտրե­լու սո­վորու­թեան իմաս­տը հե­տեւեալն է. հո­գեւո­րակա­նին կար­դա­ցած աղօթքնե­րուն հետ այս եր­կու ան­ձին նշան­տուքը կա­տարուեցաւ: Տէր Յի­սուս կ՚ըսէ «Բա­ժանում չկայ: Այ­լեւս ետ դարձ չկայ:Այդքան դժո­ւար է այս կտրած հա­ցը միաց­նել: Այս հա­ցը ինչպէս որ ա՛լ ամ­բողջա­կան կեր­պով չի կրնար միանալ, բա­ժանումն ալ այդքան դժո­ւար է, այ­լեւս կտրե­ցինք, Աս­տուծոյ առ­ջեւ խոս­տա­ցանք՝ վերջ» կ՚ըսէ:

Արա­կան կող­մը կի­նը զար­դե­րով գնա­հատե­լուն պէս, աղջկան կողմն ալ հար­սա­նիքէն առաջ փե­սային մա­տանի կը պատ­րաստէ: Ասի­կա փե­սան պա­տուե­լու հա­մար շա­րու­նա­կուող սո­վորու­թիւն մըն է:

Փե­սայի մա­տանին «Ես քե­զի ոս­կիի ար­ժէ­քին աղ­ջիկս տո­ւի, բայց միշտ ձեռքս, աչքս, ականջս ձեր վրայ պի­տի ըլ­լայ։ Դուն իմ աղ­ջիկս գնա­հատած չա­փով ես ալ քեզ կը գնա­հատեմ» իմաս­տը ու­նի։

Փոքր տա­րիքէն աշ­խա­տան­քի կը նե­տուիք, քա­նի՞ տա­րեկա­նին ար­հեստ սոր­վիլ սկսաք: Առա­ջին վար­պետդ ո՞վ էր: Ի՞նչպի­սի ճա­նապարհ մը ան­ցաք:

Ես եօթը տա­րեկա­նէս կ՚աշ­խա­տեմ: Տար­րա­կան երկրորդ դա­սարա­նին մէջ Սա­մի Պա­լաճիի քով գոր­ծի սկսայ: Մար­տին Ոս­կե­րիչ­նե­րու Շու­կա­յին մէջ, ներ­կա­յումս իմ աշ­խա­տած եւ գոր­ծած խա­նու­թի դի­մացն էր այդ աշ­խա­տանո­ցը: Որոշ ժա­մանակ հոն աշ­խա­տելէ ետք քե­ռիս Սուփհի Չիլ­լիի քով ան­ցայ:

Զին­ծա­ռայու­թեան եր­թա­լէ առաջ հին ոս­կե­րիչ­նե­րու, վար­պետնե­րու Մար­տի­նէն եր­թա­լու պա­հուն ետեւ­նին թո­ղած ոս­կերչու­թեան վե­րաբե­րող գոր­ծիքնե­րը հա­ւաքե­լու սկսայ: Այդ հին եր­կաթ կտոր­նե­րը շատ կը զար­մացնէին զիս եւ ինչպէս կ՚օգ­տա­գոր­ծո­ւէին կը հարցնէի ու կը սոր­վէի: Խա­նութնե­րու ան­կիւննե­րուն նե­տուած հին ոս­կերչա­կան կա­ղապար­նե­րը, նմուշնե­րը, ձե­ւակեր­պե­րը բո­լորը հա­ւաքե­ցի:

Զին­ծա­ռայու­թե­նէ ետք ձեռ­քիս մէջ լուրջ կա­պիտալ չու­նէի: Եղ­բայրնե­րուս հետ նստած՝ «Ձեռ­քիս մէջ շատ ու­ժեղ կա­պիտալ չու­նինք, մեր ամե­նագե­ղեցիկ կա­պիտա­լը մեր արո­ւես­տը ըլ­լայ» ըսինք եւ ձեռ­քիս մէջ եղած 22 պրոպ ոս­կի­ները բո­լորը 14 պրո­պի փո­խար­կե­ցի: Տա­րիներ առաջ հա­ւաքած այդ հին կա­ղապար­նե­րուն, հին հայ, ասո­րի, քաղ­դէացի վար­պետնե­րէն մնա­ցած կա­ղապար­նե­րուն մէջ թա­փեցի: Ամէն կա­ղապա­րէն շատ տար­բեր նմուշներ դուրս ելան: Տե­սայ որ ձեռ­քիս մէջ նմուշնե­րու լուրջ հա­ւաքա­ծոյ մը կայ:

Ներ­կա­յումս Մար­տին շու­կա­յին մէջ քա­նի՞ Ասո­րի կամ Հայ ոս­կե­րիչ կան։

Հին Մար­տին շու­կա­յին մէջ ոս­կե­րիչ­նե­րուն 95 տո­կոսը ասո­րի կամ հա­յեր էին: Ներ­կա­յիս շուրջ 20 խա­նութ մնա­ցած ենք:

Միշտ կ՚ըսեմ, ափ­սոս որ մեր զա­ւակ­նե­րը ար­հեստի հա­կում չու­նե­ցան։ Մենք այս քա­ղաքին վեր­ջին մո­հիքան­ներն ենք: Մե­զի հետ պի­տի վեր­ջա­նայ այս ար­հեստը: Քա­նի որ Անա­տոլիոյ մէջ ար­հեստա­գէտ կամ արո­ւես­տա­գէտ ըլ­լա­լը շատ դժուար է: Արո­ւես­տի աս­տի­ճանին մէջ մենք մեր սահ­մաննե­րը ան­ցանք, բայց ներ­կայ հա­սարա­կու­թեան մեզ­մէ պա­հան­ջա­ծը իրա­կանին մէջ արո­ւեստ չէ: Անոնք ներդրու­մի հա­մար ոս­կի կը գնեն, իսկ մենք արո­ւեստ կ՚ընենք:

Կար­ծեմ բու­սա­կան ներ­կե­րու եւ հիւ­սո­ւածքնե­րու հան­դէպ ալ հե­տաքրքրու­թիւն ու­նիք։

Այո, տա­տիկիս մա­հուան առա­ջին տա­րելի­ցին, 2017-ին Չան­քա­յա Ժա­մանա­կակից Արո­ւեստնե­րու Պատ­կե­րաս­րա­հին մէջ ցու­ցա­հան­դէ­սի մը հրա­ւիրո­ւեցայ: Պատ­կե­րաս­րա­հը մեծ եկե­ղեցա­կան վա­րագոյրնե­րով զար­դա­րեցի: Տպագ­րութիւն եւ բու­սա­կան ներ­կարարու­թեան արո­ւես­տը գործնա­կանօ­րէն ցու­ցադրե­ցի: Այսպի­սով մենք եր­կուքս, այ­սինքն ես եւ քե­ռուս տղան Մար­տի­նի ասո­րինե­րու արո­ւես­տը Ան­գա­րայի մէջ ներ­կա­յացու­ցինք:

Ձեր ըն­տա­նեկան շիր­մա­քարե­րը գե­ղարուես­տա­կան յու­շարձա­նի մը տպա­ւորու­թիւնը կը թո­ղուն։ Ի՞նչ կը պատ­մէք անոնց մա­սին։ 

Առա­ջին ան­գամ մօրս շիր­մին հա­մար պատ­րաստե­ցի: Մայրս դեր­ձակ էր: Գե­րեզ­մա­նին գլխուն նստած՝ դեր­ձակ կին մը նկա­րեցի: Կա­զի լամպ մը, արեւ, լու­սին եւ աստղեր նկա­րեցի: Գի­շեր ցե­րեկ բա­նող կնոջ մը կեր­պա­րը խորհրդան­շա­կան եղաւ։ 

Տա­տիկս դեռ կեն­դա­նի էր, երբ մայրս մե­ռաւ: Գե­րեզ­ման այ­ցե­լելուն կ՚ըսէր. «Աղ­ջիկս այս աշ­խարհին մէջ աշ­խա­տածդ բա­ւական չէ՞ր: Դար­ձեալ հոս կ՚աշ­խա­տիս»: Մի օր ին­ծի դառ­նա­լով «Աղ­ջի­կիս ինչ որ ըրիր, ին­ծի ալ պի­տի ընես» ըսաւ իբ­րեւ վեր­ջին կտակ:

Տատս Նաս­րան մա­հանա­լէն ետք իր փա­փաքին հա­մաձայն թա­ղեցինք հօ­րը շիր­մին: Հայ­րը իր ժա­մանա­կուայ նշա­նաւոր նկա­րիչ­նե­րէն եւ քան­դա­կագործնե­րէն Իս­հակ Շեմ­մա­սին­տի Աք­չամն էր: 1935-ին Իզ­միրի Տօ­նավա­ճառին մե­տայ­լով պար­գե­ւատ­րո­ւած էր: Ան եւ իր եղ­բայրը տպագ­րող էին եւ բու­սա­կան ներ­կա­րարու­թեան արո­ւես­տով կը զբա­ղէին: Օր մը զա­ւակ­նե­րուն «Ես որ մեռ­նիմ ձեռ­քերս երկրին վրայ թո­ղէք» ըսած էր:

Տա­տիս վեր­ջին կամ­քին հի­ման վրայ հօ­րը գե­րեզ­մա­նը թա­ղուե­լէն ետք զոյգ մը ձեռք պատ­րաստե­լով գե­րեզ­մա­նին վրայ դրի: Յու­շարձա­նը, ձեռ­քե­րուն մէջ­տե­ղը մոմ դրուելու տեղ ու­նի: Ասի­կա գի­շերո­ւայ խա­ւարին արո­ւես­տա­գէտի ձեռ­քին մէջ լու­սա­ւորո­ւիլը կը խորհրդանշէ:

Քե­ռիս Կան­նա Չիլ­լիի յի­շատա­կին ալ գե­րեզ­ման պատ­րաստե­ցի: Ինք տա­րինե­րով Մար­տինսփո­րին մէջ ֆուտպոլ կը խա­ղար: Մար­տին թի­մին առա­ջին կա­պիտանն էր:

Մար­տի­նի մէջ «դուռ հա­ւաքող» ըլ­լա­լով ծա­նօթ էք։ Դռնե­րու հան­դէպ հե­տաքրքրու­թիւնդ ուրկէ՞ կու գայ։

Ձու­լո­ւելով բնօր­րա­նէն հե­ռացող ժո­ղովուրդ մը ու­նինք: Հին Մար­տի­նի մեր աւան­դութիւննե­րուն յա­րատե­ւու­թեան հա­մար իւ­րա­քան­չիւրին առան­ձին տուն մը ու­նե­նալու անհրա­ժեշ­տութեան կը հա­ւատամ։ 

Հին Մար­տի­նի մէջ Տիար­պէ­քիր­քա­փը թա­ղին իբ­րեւ ըն­տա­նեկան ժա­ռան­գութիւն քե­ռինե­րուս մնա­ցած պատ­մա­կան տուն մը կայ: Այդ տան մէջ հին Մար­տի­նի էթ­նոկրա­ֆիական իրե­րը կը հա­ւաքեմ:

Ժո­ղովուրդին գոր­ծա­ծելէ դադ­րած հին դռնե­րը, փայ­տե­ղէն­նե­րը եւ բազ­մոցնե­րը կը հա­ւաքեմ:

Իր մը ման­րա­մաս­նօ­րէն հասկնա­լու հա­մար այդ իրին աւան­դա­կան պատ­մութիւ­նը իմա­նալ պէտք է: Վեր­ջերս Մար­տի­նի մէջ Քա­տիր Ինա­նըրի խա­ղացած «Դուռ» ֆիլ­մը նկա­րահա­նելու ժա­մանակ ռե­ժիսոր­նե­րուն պատ­մե­ցի դռնե­րու խոր­հուրդի մա­սին: Ըսի «Ժո­ղովուրդը 1915-ին տա­րագ­րութեան եր­թա­լու ժա­մանակ երեք բան առին իրենց հետ: Ճա­շելու հա­մար դգալ մը, խմե­լու հա­մար բա­ժակ մը եւ թե­րեւս կը դառ­նան խոր­հե­լով փա­կած դրան բա­նալի­ները: Անոնցմէ ոչ մէ­կը դար­ձաւ» ըսի:

Այ­սօր Մար­տի­նի եւ մօտ գա­ւառ­նե­րուն մէջ կա­տարո­ւած պե­ղումնե­րուն բա­նալի­ներ կը գտնո­ւին: Օրի­նակ եր­կու, երեք տա­րի առաջ Զեր­զա­ւան Բեր­դէն գտնո­ւած բա­նալի­ները Միթ­րա­յի վե­րագ­րո­ւեցան: Ես բա­նասէր ըն­կե­րոջս զան­գա­հարե­լով «Դուք Զեր­զա­ւան Բեր­դէն անցնող կա­րաւան­նե­րուն ճա­կատա­գիրը հնա­րաւոր չէ որ լսած չըլ­լաք: Այդ բա­նալի­ներուն տէ­րերը Մար­տինցի­ներ են» ըսի:

Իմ ժո­ղովուրդը չդար­ձաւ եւ բա­նալի­ները հոն մնա­ցին: Ո՛վ գի­տէ օր մը մի ոմն երի­տասարդներ իրենց բա­նալի­ներուն հետ գա­լով դռնե­րը պի­տի փնտռեն...

Ես դռնե­րը եւ դուռ թա­կիչ­նե­րը կը ճանչնամ: Անոնց հետ կը խօ­սիմ եւ «Պատ­մե­ցէք գլխեր­նիդ եկա­ծը, ի՞նչե­րու վկայ եղաք» կը հարցնեմ: Երա­նի լե­զու ու­նե­նային եւ խօ­սէին:

Մար­տի­նի ամե­նամեծ դուռ հա­ւաքողն եմ: Ան­ցեալի հետ­քը որո­նելով եր­բեմն ըն­տա­նիքս ան­տե­սեցի: Դռնե­րուն նա­յելով տէ­րերուն չկրցած ըսած­նե­րը հասկնալ փոր­ձե­ցի: Քա­նի որ խա­չը քա­շելով եւ դու­ռը «Հայ­րորդհո­գիսուրբ» ըսե­լով փա­կող մար­դիկ գա­ցին եւ չդարձան: