Մահմետականացած հայերու մասին վաւերագրական

Լրագրող Ալթան Սանճար եւ Սերհատ Թեմել լծուած են Տիարպէքիրի Էյիլ քաղաքի բնակիչ մահմետականացուած հայերու մասին վաւերագրական ֆիլմ մը պատրաստելու գործին։ Նկարահանումները կը կատարէ դարձեալ լրագրող մը՝ Սերթաչ Քայար։ «Պահուած Խաչը» խորագրեալ ֆիլմը յետ եղեռնեան տարիներուն Էյիլ գաւառի կրօնափոխ եղած հայերու ինքնութեան խնդիրներու մասին է։ Զրուցեցինք ֆիլմի հեղինակ Ալթան Սանճարի հետ։

ՎԱՐԴԱՆ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

[email protected]

Ինչպէ՞ս յայտնա­­բե­­­­­­­­­­­­րե­­ցիք Էյի­­­­­լի կրօ­­­­­նափոխ հա­­­­­յերը։

Իրա­­­­­կանու­­­­­թեան մէջ այստեղ պատ­­­­­մո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւածը մեր ըն­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նիքի պատ­­­­­մութիւնն է։ Թէ հօ­­­­­րենա­­­­­կան եւ թէ մօ­­­­­րենա­­­­­կան կող­­­­­մէ ըն­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նիքիս մէջ կրօ­­­­­նափոխ հա­­­­­յեր կան։ Մենք այս պա­­­­­տումնե­­­­­րով է, որ մեծ­­­­­ցանք։ Ման­­­­­կութեան տա­­­­­րինե­­­­­րէ ի վեր սո­­­­­վոր ենք մե­­­­­զի դէմ իբ­­­­­րեւ անար­­­­­գանք «էր­­­­­մէ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նի» բա­­­­­ռի գոր­­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ծու­­­­­թեան։ Հա­­­­­զիւ որոշ տա­­­­­րիքի մը ու գի­­­­­տակ­­­­­ցութեան հաս­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լէ ետք է, որ կրցանք հայ ազ­­­­­գը ճանչնալ, հա­­­­­յոց ազ­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին եւ կրօ­­­­­նական խորհրդա­­­­­նիշ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու հետ հա­­­­­ղոր­­­­­դո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւիլ։ Ան­­­­­ցեալին թէեւ պա­­­­­հուած էին կարգ մը հա­­­­­յերէն բա­­­­­ռեր, բայց այդքա­­­­­նը բա­­­­­ւարար չէր հա­­­­­յու ինքնու­­­­­թեան գի­­­­­տակ­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու հա­­­­­մար։

Ե՞րբ ծա­­­­­գեցաւ վա­­­­­ւերագ­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան ֆիլմ մը նկա­­­­­րելու գա­­­­­ղափա­­­­­րը։

Ըն­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նիքի մէջ տա­­­­­րեց­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու հետ զրու­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու ըն­­­­­թացքին բջջա­­­­­յին հե­­­­­ռախօ­­­­­սի տե­­­­­սախ­­­­­ցի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կի մի­­­­­ջոցաւ սկսած էի նկա­­­­­րահա­­­­­նումներ հա­­­­­ւաքե­­­­­լու։ Ապա իմ վրայ պա­­­­­տաս­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նատո­­­­­ւու­­­­­թիւն զգա­­­­­ցի այդ նիւ­­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը ապա­­­­­գային փո­­­­­խան­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու հա­­­­­մար։ Լուրջ պա­­­­­տաս­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նատո­­­­­ւու­­­­­թիւն մըն է այս մէ­­­­­կը, քա­­­­­նի որ 1915 թո­­­­­ւակա­­­­­նի ան­­­­­ցուդարձնե­­­­­րը այս երկրի կա­­­­­րեւո­­­­­րագոյն թա­­­­­պուն կը կազ­­­­­մեն։ Հա­­­­­ւատա­­­­­ցած եմ, որ ամէն ինչ սկսաւ 1915-ով։ Ոմանք կը խու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­փին այդ կա­­­­­տարո­­­­­ւած­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թիւն կո­­­­­չելէ։ Բայց եթէ անու­­­­­նը ճիշդ չնշենք, չենք կրնար առե­­­­­րեսուիլ։ Թուրքիոյ մէջ ժո­­­­­ղովրդա­­­­­վարու­­­­­թիւնը հաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տելու հա­­­­­մար պար­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւոր ենք ան­­­­­ցեալը տես­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու։ Առանց այդ առե­­­­­րես­­­­­ման չի պի­­­­­տի յա­­­­­ջողինք Հրանդ Տին­­­­­քի պատ­­­­­մածնե­­­­­րուն գի­­­­­տակ­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու։ Առե­­­­­րեսուելու հա­­­­­մար իրո­­­­­ղու­­­­­թեան հետ հա­­­­­մերաշխ ըլ­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու ենք, այլ ոչ թէ մո­­­­­ռանա­­­­­լու։ Մեր միակ նպա­­­­­տակն է այս տե­­­­­սակի առե­­­­­րեսու­­­­­մի մը առիթ ըն­­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յել։ Ինքնաքննա­­­­­դատու­­­­­թիւն մը զար­­­­­գացնել 1915-ի մա­­­­­սին։ Այս դրդումնե­­­­­րով ճամ­­­­­բայ ելանք։

Կրօ­­­­­նափոխ հա­­­­­յերը ընդհան­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պէս կը խու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­փին իրենց ինքնու­­­­­թիւնը պար­­­­­զե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լէ։ Ինչպէ՞ս յա­­­­­ջողե­­­­­ցաք զի­­­­­րենք հա­­­­­մոզե­­­­­լու։

Թուրքիոյ մէջ կրօ­­­­­նափոխ հա­­­­­յերը եթէ ոչ առե­­­­­րեսո­­­­­ւելու, բայց գո­­­­­նէ հա­­­­­սած են խօ­­­­­սելու հանգրո­­­­­ւանին։ Տա­­­­­կաւին կը տի­­­­­րէ այնպի­­­­­սի ըն­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լում մը, իբ­­­­­րեւ թէ դա­­­­­րեր շա­­­­­րու­­­­­նակ իրենց կրօն­­­­­քով ապ­­­­­րած հա­­­­­յերը յան­­­­­կարծա­­­­­կի որո­­­­­շու­­­­­մով մը իս­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մադա­­­­­ւան դար­­­­­ձած են։ Մենք վա­­­­­յելե­­­­­ցինք «ներ­­­­­սէն» ըլ­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու առա­­­­­ւելու­­­­­թիւնը։ Եթէ ներ­­­­­սէն ես, մար­­­­­դիկ աւե­­­­­լի դիւ­­­­­րին կը պատ­­­­­մեն իրենց մա­­­­­սին։ Սա­­­­­կայն կար նաեւ «դուրսէն» գոր­­­­­ծօն մը։ Մե­­­­­զի հետ հան­­­­­գիստ խօ­­­­­սող­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը տե­­­­­սախ­­­­­ցի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կի դի­­­­­մաց ինքնա­­­­­բերա­­­­­բար տար­­­­­բեր նա­­­­­խադա­­­­­սու­­­­­թիւններ կը կազ­­­­­մէին։ Սա­­­­­կայն մենք այս երե­­­­­ւոյ­­­­­թը նկա­­­­­տելով հան­­­­­դերձ չու­­­­­զե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցինք տե­­­­­սագ­­­­­րութիւ­­­­­նը ընդհա­­­­­տել եւ շա­­­­­րու­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կեցինք բա­­­­­րեկա­­­­­մական զրոյ­­­­­ցի մը մթնո­­­­­լոր­­­­­տին մէջ։

Այդպէս ըլ­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լով հան­­­­­դերձ մեր դի­­­­­մումնե­­­­­րը մեր­­­­­ժողներ, իրենց ինքնու­­­­­թիւնը ու­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցող­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու ալ հան­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պեցանք։ Խօ­­­­­սակից­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը հա­­­­­մոզե­­­­­լու հա­­­­­մար կը ստի­­­­­պուէինք երաշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւորել, որ այս ար­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յայ­­­­­տութիւննե­­­­­րու պատ­­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ռաւ իրենց գլխուն փոր­­­­­ձանք մը պի­­­­­տի չի գայ։

Տիար­­­­­պէ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քիր վեր­­­­­ջերս պա­­­­­շար­­­­­ման տակ կը գտնո­­­­­ւի։ Ի՞նչ տե­­­­­սակ դժուարու­­­­­թիւններ ապ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցաք նկա­­­­­րահա­­­­­նումնե­­­­­րու ժա­­­­­մանակ։

Որոշ գաղտնա­­­­­պահու­­­­­թիւն որ­­­­­դեգրե­­­­­ցինք։ Մե­­­­­զի յա­­­­­ճախ հարց կու տա­­­­­յին, թէ ին­­­­­չու հա­­­­­մար չենք հրա­­­­­պարա­­­­­կեր մեր աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­թիւնը։ Կը խու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­փէինք որոշ ար­­­­­գելքնե­­­­­րու մատ­­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւելէ։ Կա­­­­­րելի եղա­­­­­ծին չափ ան­­­­­ձայն անշշուկ յա­­­­­ռաջա­­­­­ցանք։ Նկա­­­­­րահա­­­­­նումնե­­­­­րը ընդհան­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պէս օտար աչ­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րէ հե­­­­­ռու կը կա­­­­­տարէինք։ Կամ տու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու մէջ, կամ ալ ան­­­­­մարդաբ­­­­­նակ վայ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու վրայ կը կա­­­­­տարէինք մեր զրոյցնե­­­­­րը։ Ի դէմ մեր զգու­­­­­շութեան, շշու­­­­­կը կը տա­­­­­րածո­­­­­ւէր քա­­­­­ղաքին մէջ։ Քա­­­­­նի մը ան­­­­­գամ ստուգման կէ­­­­­տերու վրայ են­­­­­թարկո­­­­­ւեցանք հար­­­­­ցաքննու­­­­­թեան։ Տե­­­­­սախ­­­­­ցիկնե­­­­­րը կաս­­­­­կած կը յա­­­­­ռաջաց­­­­­նէին։ Բա­­­­­րեբախ­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­բար մեր լրագ­­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ղի ինքնու­­­­­թիւնը փրկա­­­­­րար դեր ու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցաւ զի­­­­­րենք հա­­­­­մոզե­­­­­լու հա­­­­­մար։ Տա­­­­­կաւին ու­­­­­նէինք ար­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քին նկա­­­­­րահա­­­­­նումներ։ կ՚ու­­­­­զէինք Էյի­­­­­լի աշ­­­­­խարհագ­­­­­րութիւ­­­­­նը ցո­­­­­լաց­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու հա­­­­­մար տրո­­­­­նի մի­­­­­ջոցաւ նկա­­­­­րահա­­­­­նում կա­­­­­տարել։ Մենք չկա­­­­­րողա­­­­­ցանք, բայց բա­­­­­րեկամ մը ստանձնեց մեր բա­­­­­ցակա­­­­­յու­­­­­թեան պայ­­­­­մաննե­­­­­րուն տակ այդ նկա­­­­­րահա­­­­­նումնե­­­­­րը ընել եւ մե­­­­­զի առա­­­­­քելու կա­­­­­րեւոր գործը։ Իւ­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քան­­­­­չիւր օր, որ նկա­­­­­րահա­­­­­նումներ ըրած ենք, օրո­­­­­ւայ աւար­­­­­տին քա­­­­­նի մը օրի­­­­­նակ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով կը բազ­­­­­մացնէինք, որ­­­­­պէսզի յան­­­­­կարծ եթէ մեզ­­­­­մէ մէ­­­­­կուն քով գտնուած տե­­­­­սանիւ­­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը գրա­­­­­ւուի, կա­­­­­րենանք շա­­­­­րու­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կել միւս օրի­­­­­նակ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով։

Զօ­­­­­րակ­­­­­ցութեան ար­­­­­շաւ մը կազ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կեր­­­­­պած էք։

Քիչ առաջ նշե­­­­­ցի գաղտնա­­­­­պահու­­­­­թեան մա­­­­­սին։ Սկզբի հանգրո­­­­­ւանին ծախ­­­­­սե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը ապա­­­­­հովե­­­­­ցինք մեր սե­­­­­փական մի­­­­­ջոց­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով։ Բայց երբ նկա­­­­­րահա­­­­­նումնե­­­­­րէն ետք կար­­­­­գը եկաւ սե­­­­­ղանի վրայ թեխ­­­­­նի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քական աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տան­­­­­քի, ծախ­­­­­սե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը գե­­­­­րազան­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցին մեր քսակ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը։ Այդ ըն­­­­­թացքին հա­­­­­մացան­­­­­ցի մի­­­­­ջոցաւ զօ­­­­­րակոչ մը յայ­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րարե­­­­­ցինք։ Թէ հայ­­­­­հո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յանքներ տե­­­­­ղացին, թէ աջակ­­­­­ցութիւններ։ Ձեր մի­­­­­ջոցով կ՚ու­­­­­զեմ շնոր­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կալու­­­­­թիւն յայտնել բո­­­­­լոր անոնց, որոնք նպաս­­­­­տե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցին մեր գոր­­­­­ծին։ Ոմանք չէին կրցած նիւ­­­­­թա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան աջակ­­­­­ցութիւն բե­­­­­րել, բայց իրենց խոր­­­­­հուրդնե­­­­­րով եւ տե­­­­­ղեկու­­­­­թիւննե­­­­­րով նոր հո­­­­­րիզոն­­­­­ներ բա­­­­­ցին։ Այդ բո­­­­­լորը մե­­­­­զի հա­­­­­մար նոր մար­­­­­տահրա­­­­­ւէր­­­­­ներ ալ դար­­­­­ձան։ 1915-ը աւե­­­­­լի ըն­­­­­դարձակ տե­­­­­սան­­­­­կիւնով մը փո­­­­­խան­­­­­ցող աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տան­­­­­քի հա­­­­­մար առա­­­­­ջին բա­­­­­նակ­­­­­ցութիւննե­­­­­րը ընել սկսանք։ Կ՚ու­­­­­զեմ իմաց­­­­­նել, թէ այս առու­­­­­մով ամէն տե­­­­­սակի գի­­­­­տելի­­­­­քի, փաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­թուղթի, հա­­­­­մագոր­­­­­ծակցու­­­­­թեան առա­­­­­ջարկնե­­­­­րու պատ­­­­­րաստ ենք։

Ֆիլ­­­­­մը ինչպէ՞ս պի­­­­­տի կրնանք դի­­­­­տել։

Այժմ կը յա­­­­­ռաջա­­­­­նայ մոն­­­­­թա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ժի աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­թիւնը։ Թեխ­­­­­նի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քական գոր­­­­­ծե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու աւար­­­­­տին մտա­­­­­դիր ենք ֆիլ­­­­­մը կարգ մը կի­­­­­նօ-փա­­­­­ռատօ­­­­­ներուն ուղղար­­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու։ Անոնցմէ ոմանք նա­­­­­խապայ­­­­­ման կը դնեն նա­­­­­խապէս ցու­­­­­ցադրո­­­­­ւած չըլ­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լը։ Այս ալ ար­­­­­գելք պի­­­­­տի հան­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սանայ ֆիլ­­­­­մին հան­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սատե­­­­­սի հետ աւե­­­­­լի ուշ հան­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պելուն։ Բայց փա­­­­­ռատօ­­­­­ներու ցու­­­­­ցադրու­­­­­թեան հանգրո­­­­­ւանը անցնե­­­­­լէ ան­­­­­մի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ջապէս ետք անգլե­­­­­րէն, հա­­­­­յերէն եւ կարգ մը բա­­­­­ժին­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու մէջ ալ թրքե­­­­­րէն ներքնա­­­­­գիրով պի­­­­­տի մա­­­­­տու­­­­­ցենք հա­­­­­մացան­­­­­ցի մի­­­­­ջոցաւ։ Սկսե­­­­­լով Էյիլ, Տիար­­­­­պէ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քիր, Իս­­­­­թանպուլ եւ Ան­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րայէ, զա­­­­­նազան քա­­­­­ղաք­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու մէջ ցու­­­­­ցադրու­­­­­թիւններ պիտի կայանան։