Լուսամուտ, որ կը բացուի Արեւելք
ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Սփիւռքի հասկացողութիւնը հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ բազմադանրեան անցեալ ոնի։ Հայը՝ նոյնիսկ իր երկրի վրայ ամբողջական գոյութիւն պահած տարիներուն, զանազան երկիրներու մէջ կազմած է սփիւռքեան համայնքներ։ Յաճախ առեւտրականներու ձեռամբ գոյացած այդ կեդրոններէ ներս զարգացած է նաեւ հոգեւոր, մշակութային եւ քաղաքական ապրումներու ենթահող մը։ Այս հաստատումներուն վառ ապացոյցն է հայերէն առաջին գրատպութեան՝ «Ուրբաթագիրք»ի Հոլլանտիոյ, հայերէն առաջին պարբերականի ՝ «Ազդարար»ի Հնդկաստանի Մատրաս քաղաքին մէջ լոյս տեսնելը։
Սակայն հայ իրողութեան մէջ սփիւռքի հասկացողութեան բնակչութեան մեծամասնութիւնը ներառելու երեւոյթը կարելի է բացատրել հայուն Հայաստանէն արմատախիլ ըլլալով։ Արդարեւ Ի. դարու սկիզբին հայրենազրկուած հայ մարդը հարկադրուեցաւ աշխարհի տարբեր ծագերուն նոր ոստաններ կառուցելու։
Աշխարհագրական բնականութեամբ այդ կառոյցները գոյացան երբեմնի հայրենիքի հարեւան տարածքներու մէջ։ Ա. Աշխարհամարտի աւարտին անոնցմէ իւրաքանչիւրը անկախ պետութեան մը սահմաններուն մէջ մնացին։ Այդպէս ձեւաւորուեց Քոպանիի, այլ խօսքով Արաբփունարի, Ղամիշլիի, հետզհետէ Հալէպի, Լաթաքիոյ, Քէսապի, Պէյրութի, Այնճարի եւ այլ վայրերու գաղթօճախները։ Նոյնիսկ կարելի է գոնէ գաղթի առաջին տարիներուն արեւմտահայու համար գաղթօճախ համարել հայրենի հողը, Հայաստան երկիրը։
Ինչ զարմանալի է, որ հայը տասնամեակներու հոլովոյթով շարունակեց գաղթի երթը դէպի նոր հորիզոններ։ Այս պահուն այդ նոր հորիզոնները սկսած են սփիւռքի խորհրդանշանը դառնալ գոնէ որոշ զանգուածի մը համար, որ կը ձեւաւորէ նաեւ հանրային կարծիքը։ Այդ զանգուածը սփիւռք բառը նշելով իսկոյն կը մտաբերէ Կլենտէյլ, Լոս Անճէլըս եւ հազիւ թէ Փարիզ։ Իր պատկերացումը չընկալէր աւելին։
Երիտասարդ սերունդի արժէքաւոր մտաւորականներէն Տիգրան Եկաւեան ահա այդ թերացումը նկատի ունենալով իր նոր ուսումնասիրութիւնը ընթերցողին կը մատուցէ «Արեւելքի Փոքրամասնութիւններ, պատմութեան կողմից մոռացուածները» խորագրով։
Եկաւեանի ուսումնասիրութիւնը նիւթ կ՚ունենայ Միջին Արեւելքի զանազան երկիրներէ ներս փոքրամասնութիւններուն դէմ առ դէմ եկած մարտահրաւէրները։ Ան իր պատումին կը սկսի Արաբական Գարուն կոչումով նշուած դէպքերու մեկնաբանութեամբ, բայց պատումները յաճախ զինք կ՚ուղղորդեն դէպի աւելի հին շրջաններ։ Վերջին հաշուով ընթերցողի համար նոր տեսլադաշտ մը պարզող գիրքը ֆրանսերէն բնագրէն թարգմանած է Գրիգոր Ճանիկեան։
Երեւանի «Աղէտ» մատենաշարը, որ ծանօթ է նախապէս Ահմետ Ինսել, Ճենկիզ Աքթար, Փընար Սելեքի նման հեղինակներու թարգմանութիւններու հրատարակութիւնով, այս նախաձեռնութիւնով նոր հորիզոն մը եւս կը բանայ հայ ընթերցողին դիմաց։
