Լազիստանի Գաղտնագիրը
բագրատ էսդուգեան
Հայոց պատմութեան, Հայաստանի պատմամշակութային ժառանգի կամ հայերէն լեզուի մասին մակերեսային սահմանով իսկ հետաքրքրութիւն ունեցողներուն համար ծանօթ անուն մըն է Նիկողայոս Մառ։ Ան ծնած է 1864-ին Սկովտիացի հօր եւ Վրացի մօրմէ Քութայիզի քաղաքի մէջ։ Մանկութիւնը անցաւ Վրաստանի Օզուրկէթի գիւղաքաղաքը։ 1884-ին ընդունուեցաւ Ս. Փեթերսպուրկի Պետական Համալսարանի Արեւելագիտութեան Բաժինը։ Մասնագիտացաւ հայագիտութեան, վրացագիտութեան, պարսկագիտութեան եւ դասական լեզուաբանութեան մէջ։
Նիկողայոս Մառ իբրեւ հնագէտ Անի քաղաքի մէջ պեղումներ կատարող առաջին գիտնականն է։ 1910-ին լեզուաբանական ուսումնասիրութիւններու համար կը ճամբորդէ Օսմանեան Կայսրութեան Լազիստանի տարածքը։ Այդ ճամբորդութիւնը եւ գոյացած տպաւորութիւնները կը հրատարակէ յօդուածներու ձեւով։ Այդ յօդուածները Եուլվա Նուհուրճիշիի թարգմանութեամբ լոյս տեսաւ «Արաս» հրատարակչատան մատենաշարէն «Ճամբորդութիւն Դէպի Լազիստան» խորագիրով։
Թերթելով Մառի գրառումները կը տեսնենք թէ այնտեղ ընթերցողին կը փոխանցուի լեզուաբանական գիտելիքներէ աւելի ընկերաքաղաքական համայնապատկեր մը։ Մանաւանդ մերօրեայ ընթերցողի համար բաւական ցնցիչ է նկատել որ տարածքաշրջանի ժողովուրդի, այս օրինակէն մեկնելով լազերու օտարներու նկատմամբ կասկածն ու վերապահութիւնը որքան հին արմատներ ունի։ Այդ կասկածներու բերմամբ գիտնականը բաւական դժուարացած է իր առաքելութեան մէջ։ Նախ եւ առաջ տեղացիները իմաստ մը չեն տուած գիտնականի մը լազերէնի նման նշանակութիւն չունեցող լեզուի մը նկատմամբ հետաքրքրութեան։ «Իրենք կ՚ամչնային մայրենին գործածելէ։ Մանաւանդ տղամարդիկ կը նախընտրէին թրքերէնը։ Միայն կանայք իրենց բնականոն ընթացքին մէջ լազերէն կը խօսէին, բայց շատ դժուար էր օտարի մը իրենց հետ զրուցելը։ Ես միայն բացառիկ օրինակներ ապրեցայ, ուր իրենց վստահութիւնը շահած կարգ մը լազեր արտօնեցին որ խօսիմ անոնց կիներուն հետ»։
Նիկողայոս Մառի «Ճամբորդութիւն Դէպի Լազիստան» գիրքը կարդալով կը տեսնենք այս յետադիմական մերձեցումին ետին կանգնած կրօնական գործօնը։ «Մոլլաներ յաջողած են հաւատացնել, թէ լազերը ընդամէնը երեք հարիւր տարուայ անցեալ ունեցող ժողովուրդ են»։ Մենք պատմական այլ վկայութիւններով գիտենք թէ այստեղ մոլլաներուն նշածը իրականութեան մէջ լազերուն իսլամացման թուականն է։ Այդ նոյն տարիներուն բացի լազերէն հայկական ծագում ունեցող համշէնցիներն ալ հարկային ճնշումներէ զերծ մնալու համար իսլամացած էին։ Նշենք որ այս երկու ժողովուրդն ալ իշխանական համակարգով ձեւաւորուած ընկերային կեանք ունէր եւ իշխաններու ու սեպուհներու կողմնորոշումին կ՚ենթարկուէին նաեւ իրենց ժողովուրդները։ Այս երեւոյթը ի զօրու է նաեւ Հիւսիսային Կովկասի ժողովուրդներուն համար ալ։ Անոնք ալ իրենց իշխաններուն շուրջ մէկտեղուելով պատերազմեցան ցարական Ռուսաստանի դէմ եւ ի վերջոյ այդ իշխաններուն որոշումով ալ գաղթեցին դէպի Օսմանեան Երկիր կամ իրենց խոստացուած եղանակով Խալիֆայի դրախտը։ Դարձեալ պատմական վկայութիւնները կը պարզեն, թէ այդ իշխանները եւ իրենց ընտանիքները վայելեցին Խալիֆայի եւ Սուլթանի հոգածութիւնը, իսկ անդին իրենց ժողովուրդի բիւրաւոր զաւակներ զանգուածային կերպով բնաջնջուեցան համաճարակներու եւ սովի հետեւանքով։
Հարիւր տարի առաջ գրուած այս տպաւորութիւնները թրքերէնով ընթերցողներուն համար բոլորովին նոր հորիզոններ կը թելադրէ։ Թուրքիա երկիրը ձեւաւորուած է դէպի Արեւմուտք ձգտումով մը։ Անտեսուած է Արեւելքի յատուկ բոլոր արժանիքները, յատկապէս ալ զանազանութիւնները։ Ընկերաքաղաքական այդ ուղղուածութիւնը ունեցած է իր բնական անդրադարձը, որուն հետեւանքով երկրի ամբողջութիւնը կազմող աւելի քան 35 տոհմիկ կամ կրօնական ինքնութիւններու մեծամասնութիւնը ձուլուած են «թուրք» եւ «իսլամ» ինքնութեան մէջ։ Սակայն ներկայ ժամանակներու հրամայականը բոլորովին ուրիշ հոսանքի մը կը մատնանշէ։ Այդ հոսանքն ալ իր կարգին, բոլորին, այս գիրքին օրինակէն մեկնելով լազերուն կը թելադրէ աւելի շատ գիտելիք իր էդնոսի ծագման եւ ձեւաւորման մասին։ Թէեւ այսօր բացարձակ փոքրամասնութիւն կը կազմեն, բայց կան որոշ կազմակերպութիւններուն մէջ մէկտեղուած տարրեր, որոնք ականջալուրջ են իրենց տոհմի ծագման եւ ձեւաւորման նիւթերուն։
Կասկած չկայ որ «Արաս»ի հրատարակութիւնը այս շրջանակէն շատերուն համար պիտի ըլլայ թրքերէնով լուսաւորուելու առաջին եւ բացառիկ առիթ։ Մնացեալ ջախջախիչ մեծամասնութեան համար ալ նոյն գիրքը կասկածներու եւ վարանումներու նոր աղբիւր մը ըլլալով պիտի դիմաւորուի լուրջ վերապահութեամբ։
«Ճամբորդութիւն Դէպի Լազիստան»
Նիկողայոս Մառ «Արաս» Հրատարակչատուն
Ապրիլ 2016, 128 էջ
Իսթանպուլ
