Գերմանիոյ սփիւռքը իր յաջողութիւններով ու հոգսերով
ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Համաշխարհային օդագնացութեան մէջ շատ կարեւոր խաչմերուկ մըն է Ֆրանգֆուրթի օդակայանը։ Ամէն օր աշխարհի տարբեր երկիրներէ եկող բազմաթիւ ինքնաթիռներ բիւրաւոր ուղեւորներ կը բերեն հոս, որոնց մեծամասնութիւնը միայն փոխանցման համար քանի մը ժամով կ՚այցելէն օդակայանը, ապա կը շարունակեն իրենց ճամբորդութիւնը դէպի հեռաւոր այլ քաղաքներ։ Այդ իսկ պատճառաւ Ֆրանգֆուրթի օդակայանին մէջ կը հանդիպինք սովորականէն աւելի մեծ տարողութեամբ ճամբորդատար ինքնաթիռներու։ Ի տարբերութիւն մեծամասնութենէ, Ֆրանգֆուրթի օդակայանը մեզի համար անցման կէտ մը չէ, այլ հասանման վայր։ Առանձին չենք Իսթանպուլէն եկող սաւառնակին մէջ։ Երաժիշտներու խումբի մը հետ կը ճամբորդենք, որոնք հրաւիրուած են մեր ալ իբրեւ ատենախօս մասնակցելիք միջոցառման ընթացքին ելոյթ ունենալու համար։
Մեզ դիմաւորողներու ինքնաշարժներով կ՚ուղուինք դէպի հարաւ՝ Մանհայմի ճանապարհով Լուտուիկշաֆըն։
Թէեւ օրը մութցած էր, բայց այդ 70 քմ. բազմաշերտ ճանապարհը մեզ անգամ մը եւս հմայեց ճարտարագիտական այս երկրին կանաչապատ գեղեցկութեամբ։ Մեր երկրի օրինակէն մեկնելով մտայնութիւն մը գոյացուցած ենք, ըստ որու ճարտարագիտութեան զարգացումը պիտի խանգարէ բնական գեղեցկութիւնները։ Բայց Գերմանիան զարմանալիօրէն կը ջրէ մեր այդ կարծրակարծիքը, ապացուցելով թէ կարելի է այդ երկուքի համերաշխութիւնը ապահովել։ Սակայն կը տարուինք մտածելու որ այդ համերաշխութիւնը ապահովելու համար անհրաժեշտ է հայրենի երկիրը իսկապէս, իրաւացի կերպով սիրել։ Մինչդեռ մեր երկրին մէջ հայրենասիրութիւնը կը բացատրուի դրօշակասիրութեամբ։ Մարդիկ կապուած չեն իրենց հայրենի երկրին։ Ամէն անհրաժեշտութեան դէպքին պատրաստ են հայրենի երկիրը լքելու եւ առանց ետ նայելու հեռանալու։ Կ՚երեւի թէ ձեւական հայրենասիրութիւն մըն է մերը, որ կը ներկայանայ պոռոտախօսութեամբ միայն։
Մեր իջեւանած հիւրանոցը եւս նոր խորհուրդներ առաջացուց։ Եկեղեցապատկան ուսումնական համալիրի մը մէկ բաղադրիչն էր այս հիւրանոցը։ Երբ Թուրքիոյ մէջ քաղաքական հակաճառութիւններու նիւթ կը դառնայ Կրօնից Տեսչութիւն հաստատութիւնը, Գերմանիոյ մէջ այս խնդիրն ալ լուծուած է կրօնական հաստատութիւններու հասարակական դիրքաւորումով։ Եկեղեցին կապ չունի պետական պիւտճէի հետ եւ իր նախաձեռնութիւններով կը հաւասարակշռէ ելմտացոյցը։
Յաջորդ օր նախքան կազմակերպիչներու մեզ դէպի միջոցառման վայր առաջնորդելը, ունէինք քանի մը ազատ ժամեր։ Այդ պահը արժեւորեցինք Ռուհր գետի հանդիպակած ափը գտնուող Մանհայմ այցելելով։ Քիմիական արտադրութեան կեդրոն հանդիսացող այս քաղաքին մէջ ալ կը տիրէ անդորրը։ Խաղաղ փողոցներ, խաղաղ շուկաներ եւ խաղաղ ժողովուրդ։ Սիրելի բարեկամ Ռակըպ Զարաքօլուի հետ մենք ալ մեր բաժինը վայելեցինք քաղաքի կեդրոնի տօնավաճառէն գիւղացիներու տնական արտադրութիւն պանիրներ ու երշիկներ գնելով։ Այս շուկային մէջ հիժիէնի հասկացողութիւնը սահմանուած է մաքրութեամբ միայն։ Այդ անիմաստ փաթեթաւորումներէն հեռու, տնային պայմաններու տակ արտադրուած այս սննդեղէնը մօտ ապագային բոլորովին պիտի վերանայ մեր երկրին մէջ, քանի որ նոր կանոնադրութեամբ մսավաճառներուն իսկ կ՚արգիլուի երշիկ պատրաստել ու ծախելը։ Եւ ինչ զարմանալի, այս բոլորի պատճառաբանութիւնը կը հասցէագրուի Եւրոմիութեան կանոններուն։ Մինչդեռ ահաւասիկ Եւրոմիութեան սրտին մէջ այսքան դիւրաւ հասանելի է տնական արտադրութիւնը։ Այդ քանի մը ժամուայ ընթացքին այցելեցինք ցուցասրահ մը, ուր գեղանկարչական գործերէ աւելի կը ծանօթացուէր տպուած լուսանկարչական բնանկարներ կամ կրաֆիկ գործեր։ Ներքին ճարտարապետութեան մաս կազմող այս տեսանիւթերը կը ներկայանային քանի մը հազար Եւրոյի հասնող գումարներով։ Ապա սրահի մատուցողը բացատրեց այդ գիներու գաղտնիքը։ «Գիտեմ որ Թուրքիոյ մէջ այս բնոյթի գործերը շատ աւելի աժան են։ Բայց մենք այս գումարին մէջ կարեւոր բաժին պահած կ՚ըլլանք հեղինակին։ Լուսանկարիչը իր ամէն վաճառուող օրինակով կը շարունակէ շահիլ»։ Ուրեմն կը տեսնենք թէ արուեստագէտի վաստակն ալ բարձր կը գնահատուի Գերմանիոյ մէջ։ Հապա արհեստաւորի՞ն վաստակը։ Ափսոս որ աշխատողներուն վաստակը եւ կենցաղը օրըստօրէ կը նուազի բովանդակ Եւրոպայի, ներառեալ Գերմանիոյ մէջ։ Արդէն հասած է այս վերջին նիւթի շուրջ ալ խորհրդակցելու պահը։ Հասած ենք «Ֆրէտրիխ Էպէրթ Հոլ» դահլիճը, որ առաջին հերթին մեզ կը յիշեցնէ Իսթանպուլի երբեմնի մարզահամերգային համալիր «Սփոր Սէրկի Սարայը»ն։
Տարբեր սերունդներէ քանի մը հազար մարդ հաւաքուած է այստեղ։ Շատեր շրջակայ քաղաքներէն օթօպիւսներով կամ անձնական ինքնաշարժերով եկած։ Մանաւանդ օթօպիւսով եկողները վանկարկումներով հաւաքաբար կը մտնեն դահլիճ։ Անոնց մէջ կը հանդիպինք նաեւ սակաւաթիւ հայերու, որոնց հետ ծանօթացած ենք մեր նախորդ այցելութիւններու ընթացքին։ Մուտքի տարածքներուն մէջ գիրքերու տօնավաճառներ կազմուած են։ Ընդարձակ տարածք մըն ալ տրամադրուած է Հայոց ցեղասպանութիւնը ցոլացնող լուսանկարներու։ Կողքին լայն հատուած մըն ալ կը գործէ իբրեւ խոհանոց։ Իրականութեան մէջ խոհանոցը տարածուած է երկու բաժնի։ Բուն արտադրամասը դուրսն է։ Հոն վրանի մը ներքեւ կազմուած են երեք տէօնէրի օճախներ։ Մանրըուած միսը կ՚առաքուի դէպի ներքեւի խոհանոցը, ուր հացերու մէջ տեղադրուելով կը մատուցուի ներկաներուն։ Մեղուի փեթակի մը տպաւորութիւնը կը թողուն այդ զոյգ խոհանոցները։ Նման պատկեր մը կը տիրէ գիրքերու տօնավաճառին մօտ ալ։ Կը հանդիպինք մարդկանց, որոնց հետ առաջին անգամ այդ պահուն կը ծանօթանանք, բայց առանց հանդիպելու կապ մը կայ մեր միջեւ։ Անոնք մեզ կը ճանչնան հեռուստահաղորդումներէն։ Իսկ մենք զիրենք կը յիշենք, քանի որ հեռախօսի վրայ բացատրութիւններ տուած էինք իրենց Ապրիլեան դէպի Երեւան ուղեւորութեան նախօրեակին։ 9 հոգինոց խումբով գացած էին Հայաստան եւ մեր հաղորդած կապերով բնակարան վարձած։ Կը պատմեն իրենց Ապրիլ 24-եան ապրումները, մեզ նուիրելով Վանաձորի թիւ 21 դպրոցի աշակերտներուն կողմէ պատրաստուած անմոռուկ ծաղիկներ։ Աշակերտները իրենց պատրաստած ծաղիկներուն ետեւ արձանագրած են «Լոռու մարզ, Վանաձոր, թիւ 21 դպրոց» եւ անուն ազգանուններ։ Կ՚ուզենք յիշատակել այդ անունները՝ Բաբայեան Արմինէ 5-րդ դասարան, Սուզաննա Գրիգորեան 5-րդ դասարան, Ռազմիկ Գալստեան 3-րդ դասարան, Տիգրան Մխկեան 5-րդ դասարան, Սուրէն Ալիխանեան 4-րդ դասարան, Մելինա Քոչարեան 2-րդ դասարան, Սամուէլ Բաբուրեան 2-րդ դասարան, Գոռ Մնացականեան 2-րդ դասարան, Տիգրան Միկոյեան 5-րդ դասարան, Գագիկ Մնացականեան 2-րդ դասարան, Արսէն Տուֆանեան 7-րդ դասարան, Մոնիքա Պապիկեան 3-րդ դասարան, Արմինէ Յովսէփեան 2-րդ դասարան… Դեռ երկար կարելի էր շարունակել անուանացանկը բայց արդէն կ՚ազդարարեն, պէտք է դահլիճ մտնենք։ 3000 նստատեղի տարողութեամբ դահլիճի մէկ երրորդը ընդմիշտ դատարկ էր։ Դատարկ էր, քանի որ միշտ կարեւոր բազմութիւն մը կը մնար դուրսը, շաղակրատելու, ծխելու, կերուխումի պատճառաւ։
Մայիսի 18 թուրքիացի անուանի յեղափոխական Իպրահիմ Քայփաքքայայի մահուան օրն է։ Իր գաղափարակիցները ամէն տարի այդ թուականին կը ոգեկոչեն «ԹԻՔՔՕ» շարժումի առաջնորդը Գերմանիոյ, Տէրսիմի, Իսթանպուլի եւ դեռ զանազան կեդրոններու մէջ։ Այս տարի տրուած ըլլալով թէ Հայոց ցեղասպանութեան դարադարձն է, միջոցառումը ձօնուած էր նաեւ եղեռնի զոհերու յիշատակին։ Հանդիսավարը իր երկարաշունչ ուղերձին մէջ նշեց նաեւ այս հանգամանքը, հաղորդեց զանազան կազմակերպութիւններու ուղղարկած ողջոյնի ուղերձները եւ բեմ հրաւիրեց այժմ հռոմաբնակ օփերայի երգչուհի Փէրվին Չաքարը։ Ծագումով Մարտին/տէրիքցի շնորհալի երգչուհին Նազէ Իշխանի դաշնամուրի եւ Նունէ Տլօվանի ջութակի ընկերակցութեամբ կատարեց հայերէն, քրտերէն, զազաերէն եւ թրքերէն երգերէ բաղկացող յայտագիր մը։
Ապա կայացաւ ցեղասպանութեան նիւթով մշակուած ասուլիսը, որուն ատենախօսներն էին «Փարթիզան» խմբակի հայազգի ներկայացուցիչ մը, Ռակըպ Զարաքօլու եւ Բագրատ Էսդուգեան։ «Փարթիզան»ի ներկայացուցիչը նիւթ ունեցաւ հանրապետութեան շրջանին Թուրքիոյ փոքրամասնութիւններուն ենթարկուած հալածանքները։ Ռակըպ Զարաքօլու խօսեցաւ պատմութեան մէջ հայ-քիւրտ յարաբերութիւններու մասին։ Իսկ Էսդուեան վերլուծեց դարադարձի խորհուրդը։ Ան մեկնելով Թուզլայի ճամբարին մէջ այս օրերուս պարզուած «Ցեղասպանութիւնը կը շարունակուի» վերտառութենէն, խօսեցաւ այս աշխարհագրական հատուածի մէջ յարատեւ դարձած իշխանական բռնութեան մասին։ «Հռոմէական կայսրութենէն Բիւզանդիոն, հոնկէ ալ Օսմանեան Կայսրութիւն եւ Հանրապետական Թուրքիա փոխանցուած աւանդութիւն մըն է իշխանական բռնութիւնը։ Սակայն նոյն տարածքի վրայ մենք ունինք մի այլ աւանդոյթ, որ Սպարտակուսէն այս կողմ յարատեւ է։ Դիմադրելու կամքն է այդ, որ պատմութեան բոլոր շրջաններուն կը յայտնուի մեր դիմաց»։ Էսդուգեան իր խօսքերը աւարտեց ըսելով որ հարիւր տարի անց հայ ժողովուրդը զոհի հոգեբանութենէն դուրս կ՚ելլէ միայն բռնութեան դէմ դիմադրողներուն զօրակցութեամբ։ «Պատմութիւնը մեզ կը տանի այդ փորձին։ Ցեղասպան միտքը այսօր կը սպառնայ Շենկալի մէջ Եզտիներու, Մուսուլի մէջ ասորիներու, Քէսապի կամ Հալէպի մէջ հայերու, Քոպանիի մէջ քրտերու։ Որպէս ցեղասպանութիւն ապրած ժողովուրդ հայը չի կրնար նման տառապանքի ենթարկուածներուն հանդէպ անհաղորդ մնալ» ըսաւ Էսդուգեան։
Վեց ժամուայ տեւողութեամբ միջոցառումը շարունակուեցաւ յաճախակի վանկարկումներով եւ երաժշտական ելոյթներով, որոնց վերջին մենակատարն էր Փընար Այտընլար։ Ան որպէս բազում անգամներ այս միջոցառումներու մասնակցող երգչուհի, կը վայելէ մեծ ժողովրդականութիւն։ Դիւրաւ թափանցեց դահլիճի հոգեբանութեան եւ երգերու ընդմէջ իր կատարած ելոյթներով կրցաւ տպաւորել ունկնդրողը։
Աւարտին երբ ժողովուրդը խումբ առ խումբ կ՚ուղղուէր դէպի իրենց ինքնաշարժները, կազմակերպիչները լծուած էին ամբողջ դահլիճը զարդարած իրենց նկարները եւ վերտառութիւնները հաւաքելու գործին։ Այդ պահուն մենք անգամ մը եւս տարուեցանք ընկերաքաղաքական առումով ժամանակի խորհուրդին։ Իսկապէս ալ պարզուած պատկերը կը յիշեցնէր 1970-ական տարիներու Թուրքիոյ ձախակողմեան շրջանակներու համայնապատկերը։ Կարծես թէ Թուրքիոյ մէջ զանազան հասկացողութիւններ տարիներու ընթացքին ապրած ըլլան որոշ գաղափարի շրջումներ։ Բայց սփիւռքի պայմաններուն մէջ խնդրոյ առարկայ չէ եղած այդ շրջումը։ Ժամանակը սառած է ձեւով մը եւ մեր այժմու բարեկամները դրած է դժուար դրութեան մը տակ։ Անոնք անշուշտ որ էականօրէն եւ գործնականօրէն կ՚ապրին այս օրը։ Բայց զգայականօրէն եւ գաղափարական իմաստով կառչած են քառասուն տարի առաջուան բարքերուն։ Ապերախտութիւն պիտի ըլլայ այս վիճակը դուրսէն նայելով դատապարտել։ Թերեւս ալ օտարութեան մէջ ինքնութիւն պահելու անհրաժեշտ միջոցն է այս կամքը։ Բայց չմտահոգուիլ կարելի չէ, քանի որ այդ վանկարկումները կամ լոզունգները կը փառաբանեն նաեւ կռիւը եւ կրնան սխալ թելադրանքներ առաջարկել երիտասարդ սերունդներուն։
Յաջորդ օր կրկին բռնած ենք Ֆրանքֆուրթի օդակայանի ճամբան, մինչեւ նոր հանդիպում մը Գերմանիայէն եւ գերմանաբնակ մեր հարազատներէն հրաժեշտ առնելու համար։
