Գրող կիներ ըլլալու ընթացքին մէջ
ԱՅԼԻՆ ՎԱՐԴԱՆԵԱՆ
«Կարդացած գիրքս շատ ծանր էր
տարիքիս համար։ Այսպէս ըսին աւելի ուշ
գլխացաւ ունէի, բայց բառերը չունէի
Յստակօրէն անհատը կ՚ապրի սահմանումներով
Բացի եթէ գիտես գլխացաւը, չես կրնար նկարագրել անոր ինչ ըլլալը
նոյնիսկ ինքդ քեզի
Երկու ձեռքերս գլխուս դրած էի
Մէկը հարցուց եթէ գլխացաւ ունէի
Բառին կառչած մնացի, այո այդպէս էր
Գլուխս ցաւելու սկսաւ երբ բառը գտայ»։
«Քենար Սիւսիւ» (Եզերքի զարդ) վերնագիրով բանաստեղծութիւններու հաւաքածոյի իր գիրքին մէջ, անցեալ Մայիսին «Արաս» հրատարակչատունէն հրատարակուած, Գարին Գարագաշլը «Սուրբ երրորդութիւն-Ա. Գրականութիւն» քերթուածին առաջին տունին մէջ կը խօսի բառին եւ փորձառութեան միջեւ գոյութիւն ունեցող նուրբ յարաբերութեան մասին։ Նոյն կտորին երկրորդ տունին աւարտին Գարագաշլը կ՚ըսէ՝ «Պարապութիւնը կերպարանք ստացաւ երբ գրիչը շարժեցաւ»։ Բարռեսիա գոլէքթիւի անդամներուս գրելու գործընթացը կը զարգանայ գաղափարով կամ փորձառութեամբ մը սկսող բառերու շարանով եւ մերթ ընթ մերթ ձեւի կու գայ։ Թէեւ մեր գրելը արգիլող բազմաթիւ խոչընդոտներ եւ մտահոգութիւններ կան, բայց կարենալ գրել իրարու նեցուկ կանգնելով՝ մեզ դուրս կը բերէ պարապութեան մէջ լուռ մնալէն։ Մեր փորձառութիւններն ու դիտողութիւնները կը սկսին իմաստաւորուիլ իրար հետ մեր ունեցած քննարկումներու հետեւանքով։ «Ո՞վ պիտի կարդայ ասիկա» ըսել տուող աննշան թուացող նիւթ մը գրելու ընթացքին ձեւաւորուած խելացի նկատողութեան մը կը վերածուի։
Գրականութեան 2022 թուականի Նոպելեան մրցանակակիր Անի Էռնոյի գիրքը ժամանակէ մը ի վեր մահճասեղանիս վրան է։ Ծնած 1940-ին, Նորմանտի, Ֆրանսա, Էռնօ Նոպելեան մրցանակին տիրացած է «անձնական յիշողութեան արմատները, օտարացումները եւ հաւաքական սահմանափակումները բացայայտելու իր քլինիքական սրութեան եւ քաջութեան համար»։ Հեղինակը, որ գրելու սկսած է 23 տարեկանին, սպասած է 60 տարի, մինչեւ 82 տարեկան, որպէսզի արժանանայ այս մրցանակին։ Իր տուած հարցազրոյցներէն մէկուն մէջ Էռնօ կը նշէ, որ ինք գրող է՝ քան թէ կին մը, որ կը գրէ. ունի կնոջ պատմութիւն ՝ ի տարբերութիւն այրերու։ Ան բծախնդութեամբ իր յիշողութենէն կ՚արտահանէ իր անձնական փորձառութիւնները եւ հոյակապ վաւերականութեամբ եւ քաջութեամբ անձնականէն հանրային ոլորտ կը տանի զանոնք։ Վրաս ամէնէն շատ ազդած «Հէփընինկ» (Պատահող) վերնագիրով իր գիրքին մէջ հեղինակը կը նկարագրէ այն օրհասական փորձառութիւնը, որ ապրած է իր յղութիւնը կասեցնող գործողութեան ընթացքին, 1963-ին պատահած Ֆրանսայի մէջ, ուր ապօրէն էր վիժումը։ Գիրքը վերջապէս լոյս կը տեսնէ 2000 թուականին. կարծես թէ ուշացումը կիներու պատմութիւններուն ճակատագիրն է։ Հեղինակը 37 տարիներ շարունակ պէտք էր կրէր իր որոշումին հետեւանքը եւ այր բժիշկներուն անտարբերութիւնն ու ամէնագէտ ըլլալնուն հաւակնութիւնը։ «Գլինտ աութ» (Դատարկ պահարաններ), որ գրած է իր ուսանողական տարիներուն, իր անձնական փորձառութեան վիպականացած տարբերակն է։ Գիրքին հրատարակութիւնը սկիզբը մերժուած է բազմաթիւ հրատարակչատուներէ, քանի որ մեծ ձգտումներ ունեցող գրութիւն սեպած են զայն, մինչեւ որ վերջապէս հրատարակաուած է 1974-ին։ Քանի՞ տարի պէտք է կին մը սպասէ նախքան կարենայ գրել փորձառութեան մը մասին, որ ցաւցուցած է իր մարմինն ու հոգին։
Ակօսի մէջ Բարռիսիաբար սիւնակին ճամբով գոլէքթիւի անդամներս առիթ ունեցանք իրար ծանօթանալու մեր գրութիններուն ընդմէջէն։ Մենք Գարագաշլըին կամ Էռնոյին նման գրականութիւն չէ՚ որ կ՚արտադրենք, սակայն շատ բախտաւոր կը զգանք ունենալու մատչելիութիւնը նման ներշնչող կիներու, որոնք մեր ժամանակներուն մէջ կը գրեն։ Մեր յօդուածներուն մէջ կը փորձենք կանանց աչքերով փոխանցել մեր որոշ դիտարկումները եւ առօրեայ կեանքի փորձառութիւնները՝ ըլլան անոնք հայ գաղութին պատկանող կամ չպատկանող։ Հետեւեալ հարցումը ունինք միշտ՝ «ի՞նչ են սփիւռքի մէջ ապրած ու մեծցած հայ կնոջ մը կարելիութիւնները ինքզինք անկաշկանդ կերպով արտայայտելու»։ Յաճախ կը գրենք առանց իմանալու թէ ի՚նչը գրաքննութենէ անցընել եւ ինչպէ՚ս եւ ջանք կը թափենք պատկերացնել ընթերցողին հակազդեցութիւնը. այս պատճառ կը դառնայ, որ գրութիւն մը բազմաթիւ անգամներ վերստուգենք։ Նկատի ունենալով, որ մեր գրութիւնները թրքերէն, հայերէն եւ անգլերէն լեզուներով կը հրատարակուին, յաճախ կարիքը կը զգանք մտածելու, որ տուեալ գրութիւն մը ինչպէս պիտի ընկալուի թուրքիա, թուրքիայէն դուրս թէ՚ Հայաստան բնակող հայերու կողմէն, ինչպէս նաեւ՝ ընդհանրապէս ոչ-հայերու կողմէ։ Ես իմ մասիս խօսելով, ըսեմ, որ յառաջացած տարիքիս ես կարողացայ հանրութեան տրամադրութեան դնել որպէս հայ կին արտադրած գրութիւններս, եւ ատոր համար զիս կը հետաքրքրէ ուշացման հարցը։ Եթէ այս Գոլէքթիւին մաս կազմած չըլլայի, ընդմիշտ լուռ կը մնայի։ Հիմնական վերապահութիւնս եղած է փորձառութիւններս եւ դիտողութիւններս ճիշդ կերպով արտայայտելու բաւարար կարողութիւն չունենալու մտահոգութիւնը։ Դպրոցական օրերէս սորուած ըլլալով, որ գրելը անհատը խոցելի կը դարձնէ, նախընտրած եմ տարիներ շարունակ ապրիլ առանց նշելու եւ զգալու այդ գլխացաւը, որուն մասին Քարաքաշլը կը խօսի՝ առանց հասկնալու, թէ այդ ցաւերը ինչի մասին էին։ Ահա թէ ինչո՚ւ Գոլէքթիւին ներսէն գրելը բաւական ներշնչեց զիս։
Էռնոյի գրելուն առաջին տարիները կը զուգադիպին այն ժամանակներուն, երբ մեր ընտանիքներուն կանայք չէին կրնար գրել։ Պէտք է նաեւ յիշել այն իրողութիւնը, որ գրելը ընդհատուած էր հայ կիներուն համար եւ անոնց առաջնահերթութիւնը սահմանափակուած էր տնային եւ գոյատեւման աշխատանքներով՝ ապահովելու համար իրենց ընտանիքին եւ իրենց կարիքները։ 20-րդ դարու սկիզբը երբ գոյատեւելու եւ տուն հիմնելու պայքարը յարատեւ էր, հայ կիներու ստեղծագործական ձեռքբերումները կ՚արտայայտուէին ընտանեկան պարագաները առողջ եւ ապահով պահելուն մէջ։ Թէեւ շատ քիչ են մեր մայրերուն եւ մեծ մայրերուն աշխատանքներուն տեսանելիութիւնը հանրային կեանքին մէջ, սակայն եթէ մենք, որպէս հայ կիներ, այսօր կարողութիւնը ունինք վերջապէս գրելու, ապա շատ բան կը պարտինք տարիներու վրայ իրականացած կանանց իրաւունքները պահանջող շարժումներուն եւ կանանց գրականութիւնը ընդգրկող հարթակներուն։ Մեր ամենէն արժէքաւոր ուղեցոյցը՝ մեր ընտանիքներուն մէջ գտնուող կիներուն զանազան զրկանքներու ընդմէջէն շարունակած ստեղծագործելու եւ ծաղկելու պայքարն է։
Թարգմանեց՝ Արազ Գոճայեանը
