Գրուած կախաղանի տակ
ՔՈՒՐԹՈՒԼՈՒՇ ՊԱՇԹԸՄԱՐ
Ֆաշիզմի ինչպիսի ահռելի աղտ մը ըլլալու իրողութեան գիտակցելու համար պայման չէ անոր չարիքը անձամբ փորձել։ Ընդ հակառակը պարտաւոր ենք անոր վայրագութեան գիտակցելու նախքան որ ան թակէ մեր դռները։ Եթէ մարդու կեանքը բեմադրութիւն մըն է լոկ, ժողովրդավարութիւնը այս բեմին վրայ պատուաւոր կեանք մը ապրելու միջոցները ցոյց տուող դերասաններ են։ Իսկ ֆաշիզմ կոչուածը այդ բեմի վարագոյրը փակող ամենադաժան գրաքննութիւնն է։
Բեմը կրնանք նկարագրել իբրեւ պատմական անցուդարձերու միջավայր։ Բեմայարդարումը կրնայ փոխուիլ, բայց դերասանները անփոփոխ են շատ անգամ։ Ալկերիոյ ֆաշիստ իշխանութեան զնտաններու մէջ տանջանքներ դիմագրաւող Հենրի Ալեկ կամ Չեխիոյ Կեսթափոյի բանտերուն մէջ դիմադրող Յուլյուս Ֆուչիքը այդ մեծ պայքարին նոյն հերոսներն են։
Երկուքն ալ նոյն տիեզերական պատգամները կը փոխանցեն։ Վերջապէս իւրաքանչիւր բռնութիւն իր հերոսները կը ծնի։ Ես նոր ծանօթացայ այդ հերոսներէն մէկուն՝ Յուլյուս Ֆուչիքի հետ։ Ան Չեխիոյ Հանրապետութեան քաղաքացի գեղարուեստի յատկապէս երաժշտութեան հակում ունեցող թատերական քննադատ մըն է։ Երաժշտութիւնը խորապէս ազդած է իր կեանքին եւ որ պայմաններով ալ ըլլայ միշտ կապուած մնացած է մեղեդիներու աշխարհին։ Տարագրութեան կամ բանտարկութեան ամենադաժան պայմաններուն իսկ հաւատարիմ մնաց իր այդ նախասիրութեան, որովհետեւ գիտեր թէ արուեստը յոյսը վառ պահելու միակ միջոցն է։ Ան նացիներու դէմ հայրենապաշտպան կռիւ մղած եւ ամենադառն տանջանքները համտեսած է Կեսթափոյի բանտերուն մէջ։ Ոչ միայն տեսած, այլ ինք անձամբ ճզմուած է վայրագութեան ճիրաններուն տակ։ Այդ պայմաններու տակ իսկ չի դադրիր ներքեւի խուցին մէջ բանտարկուած իր կնոջ երգեր հիւսելէ։ Ամէն անգամ որ զինք կը բերէին դաժան ծեծէ տառապած կերպով, երբ կը նետէին պարապ պարկի մը նման բանտախուցէն ներս, ան կը մտաբերէր յաղթանակի մրմունջներ։ Այդ մրմունջները ուժ կը պարգեւէին իրեն, դիմադրութեան կամք եւ ներքին ձայնը հետզհետէ շունչ կը ստանար ու կը թեւածէր բանտախուցերու երկար նրբանցքին մէջ։ Կ՚արձագանգէր այդ ձայնը ու կ՚աճէր։ Կը հասնէր բոլոր բանտարկեալներուն։ Ծաւալ կը ստանար, կը շատանար, ինչպէս նաեւ կեանքի շարունակելու այդ մեծ ցանկութիւնը։ Երբ զինք կը տանին դէպի կախաղան նոյնն է։ Չէ լռած Յուլյուս Ֆուչիքի երգը եւ չէ մարած նաեւ ֆաշիզմի դէմ դիմադրելու կամքն ու կորովը։
Իր ստանձնած պարտականութեան տակ ճնշուած բերդապահ մը, իրեն առաջարկած էր թուղթ ու մատիտ։ Ըսած էր հետեւեալը. «Գրէ՛ գրէ որ գիտցածներդ քեզի հետ չկորչին»։ ահա այդ գրառումներն են, որ էջ առ էջ դուրս եկան բանտէն եւ կազմեցին այս գիրքի բովանդակութիւնը։
Երբ ֆաշիզմը ջախջախիչ պարտութիւն կրեց հայրենական մեծ պատերազմի աւարտին, Ֆուչիքի կինը, որ յաջողած էր ողջ մնալ, այդ էջերը գիրքի վերածեց։
Վերեւ նշուած տողերը Ֆուչիքին կը պատկանին։ Իր բացատրութիւնն էր կեանքը թատերական բեմի մը նման ընկալելու միտքը։
Գիրքը կ՚աւարտէր հետեւեալ տողերով. «Աւարտին հասած է իմ խաղարկութիւնը այդ բեմին վրայ։ Չեմ գրած աւարտը, քանի որ տեղեակ չեմ թէ ան ինչպէս պիտի կայանայ։ Բայց հետզհետէ բեմադրութենէ աւելի սա ինքն է արդէն։ Ինքը՝ կեանքը եւ կեանքի մէջ հանդիսատեսի բաժին չկայ։ Բոլորս մասնակից ենք բեմադրութեան։ Ահաւասիկ վերջին վարագոյրն է։ Սիրելիներ ես շատ սիրեցի ձեզ, զգօն եղէք»։
Յուլյուս Ֆուչիքի յուշերը թարգմանուած են աշխարհի զանազան լեզուներուն։ Ան արդէն վաղուց ծանօթ է շատերուն։ Ես եմ որ նոր գիւտ մը ըրի այդ հերոսին հետ ծանօթանալով։ Ուզեցի այս ուրախ գիւտը կիսել ձեզ՝ «Ակօս»ի ընթերցողներուն հետ։
