Գրականութիւն կորուսեալ հայրենիքի մասին
բագրատ էսդուգեան
Հայոց մօտ անցեալի պատմութեան վերաբերեալ հրատարակութիւնները կը շարունակուին մեծ թափով։ Նախորդ տարուայ մէջ ցեղասպանութեան հարիւրամեակի առթիւ բազմաթիւ հրատարակչատուներ յատուկ ծրագիր մշակած եւ տարուայ տեւողութեամբ զանազան նոր գիրքերով ճոխացուցած էին հայկական խնդիրի ձօնուած մատենաշարը։ Անոնց մէջ երբեմն կը ներկայանային Ռայմոն Գէորգ-
եանի «Հայոց Ցեղասպանութիւնը»ի նման կոթողային նշանակութիւն ունեցող ուսումնասիրութիւններ։
Ըստ երեւոյթի 2016 թուականին ալ կը շարունակուի նոյն թափը եւ իրարու ետեւէն գրախանութներու մէջ կը յայտնուին տարբեր բնոյթի նոր գիրքեր։
Ռակըպ Զարաքոլուի «Պելկէ» եւ հայկական հաստատութիւն մը եղող «Արաս» հրատարակչատուները այս մասին ամենաբեղուն արտադրութիւններ կատարողներ են։ Յատկապէս «Արաս» Ռոպէր Քոփթաշի գլխաւոր խմբագրի պաշտօնակոչումէն ետք ալ աւելի թափ տուած է նոր գիրքերու հրատարակութեան։
Մարեան հարիւր տարուայ հեռանկարով
Այս տեսակի թարմ օրինակ մըն է Միշէլ Մարեանի «Հայոց Ցեղասպանութիւնը» ուսումնասիրութիւնը։ «Քաղաքականութեան մէջ արդարութեան, պատմութեան մէջ բարոյականին բաժին տալ» ենթախորագիրը կու գայ սրբագրելու ընդհանուր խորագրին պատճառած սխալ ընկալումը։ Արդարեւ Մարեան, իր այս ուսումնասիրութեան մէջ ոչ թէ ցեղասպանութեան գործադրութեան պատկերներ կը նկարագրէ, այլ կը վերլուծէ այս մեծ ոճիրին պատճառաբանութիւնները։ Կրնանք ըսել որ հարիւր տարուայ հեռաւորութենէ մը նայելով կը մեկնաբանէ հայոց, թուրքերու եւ եւրոպացիներու դերակատարութիւնը ցեղասպանութեան խնդրին մէջ։ Հեղինակը կը փորձէ ընթերցողին ծանօթացնել եւրոպական կրթութիւնով օժտուած Երիտթուրքերու 1908-ի յեղափոխութենէն ետք կատարած բարբարոսութիւնը եւ որդեգրած ցեղապաշտ գաղափարախօսութիւնը։ Իմաստալից զուգահեռներ կը ներկայացնէ երկու համաշխարհային պատերազմներու միջեւ։ Կը հաստատէ թէ երկրորդին ծագման պատճառները արդէն տեսանելի էին առաջինին աւարտման միջոցին տեղի տուած ալեկոծումին մէջ։ Եւ երկրորդ պատերազմի աւարտին, 1945 թուին Շաւարշ Միսաքեանի «Յառաջ»ի յօդուածներէն սկսեալ կը քննարկէ հայոց մշակած քաղաքականութիւնը։
Միշէլ Մարեան 160 էջերէ բաղկացող այս ուսումնասիրութեան մէջ յատուկ ենթախորագրի մը ներքեւ կը քննարկէ նաեւ Հրանդ Տինքի սպաննութիւնը, իբրեւ Փանտորրայի տուփ, որմէ դուրս եկած հսկայ իրողութիւն մըն է իսլամացուած հայերու խնդիրը։ Այս խնդիրը ամբողջ հայութեան համար շատ կարեւոր երեւոյթ մը կը դառնայ երբ այս վերջիններս կ՚ուզեն վերադառնալ իրենց նախնեաց ազգային եւ կրօնական ինքնութեան։
Ինչպէս այս համառօտ ծանօթագըրութիւնն ալ կը վկայէ, Մարեանի գիրքը ունի այժմու խնդիրներու մասին հարուստ շեշտադրումներ որոնք խիստ կարեւոր կը դարձնեն այս հրատարակութիւնը։
Կորուսեալ Հայրենիք
Սովորաբար բնօրրանի ուղեալ գրականութիւնը կը հիւսուի տուեալ տարածքի բնակիչի հայրենաբաղցական հոգեբանութ-եամբ։ Սարգիս Ոսկերիչեանի «Մեր Բաբերդցին» այդ տեսակի օրինակ մըն է, որուն պիտի անդրադառնանք աւելի ետք։ Այժմ կը խօսինք Յովսէփ Հայրենիի հեղինակած «Վերին Եփրատի Հայերը, 1915 եւ Տէրսիմ» ծաւալուն ուսումնասիրութեան մասին։ Ահաւասիկ այստեղ կը շեղինք վերոյիշեալ ընդհանրացումէն, քանի որ հեղինակը՝ Յովսէփ Հայրենի ծագումով տէրսիմցի մը չէ։ Ան բազում իւրայատկութիւններ ունեցող այս վայրի նկատմամբ հետաքրքրութիւն տածած է պարզապէս Տէրսիմի ներկայ հայ իրողութեան մէջ պարզած եզակի նշանակութիւններու բերմամբ։ Չափազանցած չենք ըլլար եթէ ըսենք թէ նոյնիսկ Տէրսիմ տեղանունը շատ բան չէր նշանակեր սովորական հայ անհատի համար։ Մինչդեռ այն շրջապատուած է, նոյնիսկ տեղ առ տեղ մաս կը կազմէ հայոց պատմական բազմաթիւ քաղաքներու, ինչպիսիք են Տիվրիղի, Արաբկիր, Խարբերդ, Երզնկայ, Չմշկածաք, Ակն եւլ։ Այս բացթողումը Սարգիս Սերովբեան կը բացատրէր «Տէրսիմ պատմութեան ոեւէ շրջանին մաս չէ կազմած Արեւմտեան Հայաստանին» հաստատումով։ Ան կ՚ընդգծէր այս լեռնաշխարհի ժողովուրդին ինքնիշխան վարքը։ «Կարելի չէ եղած տէրսիմցին հպատակացնել որեւէ իշխանութեան։ Այդ իսկ պատճառաւ ալ տեղացին իր բնօրրանը կ՚իւրացնէ իբրեւ ինքնութիւն։ Ան հայ, քիւրտ, ալէվի, ղըզըլպաշ, քրիստոնեայ կամ իսլամ չէ՝ այլ տէրսիմցի» կը պատմէր Սերովբեան, աւելցնելով թէ վերեւ նշուածներու մէկ մասն ալ կու գան այդ ինքնութեան վրայ աւելնալու։ Ուրեմն այս երեւոյթն ալ կրնայ ապացուցել որ ինչո՞ւ համար տէրսիմցին անտեսուած է ուրիշներու կողմէ։ Ոչ քրիստոնեաներ, ոչ իսլամներ, ոչ հայեր եւ ոչ ալ քիւրտեր իրենց հարազատ դատած են տէրսիմցին։ Փոխադարձաբար տէրսիմցին ալ խնդիր ունի այս բոլորին հետ։ Օրինակի համար ան հայ քրիստոնեան կը մեղադրէ հեթանոս հաւատքի մեծագոյն սրբուհին՝ Անահիտը ուրանալուն համար։ «Դուք հայերուդ սրբապղծութիւնը աններելի է, Անահիտի մեհեանը կործանեցիք ու տեղը եկեղեցի կառուցեցիք» կ՚ընդվզի տէրսիմցի ալեւին Գէորգ Հալաճեանի գիրքին մէջ։ Հին սրբութիւններու կողքին բնութապաշտութիւնն ալ իր ամենավառ դրսեւորումներով կը շարունակուի այս առեղծուածային երկրին մէջ։ Իսլամի, մանաւանդ ալ սիւննիադաւան իսլամի դէմ դշնամութիւնը բացի կրօնական պատմութիւնով ժառանգուածը, ալ աւելի կը սաստկանայ Օսմանեան Կայսրութեան շրջանին գործադրուած զանգուածային սպանդներու բերմամբ։
Սակայն Յովսէփ Հայրենիի ուսումնասիրութիւնը իր ծաւալով շատ աւելի արմատական բնոյթ ունի։ Ան իր պատումներուն կը սկսի Արշակունիներու հարստութեան ժամանակներէն եւ տարածքաշրջանի ապրած բոլոր գլխաւոր վերիվայրումներու անդրադառնալով կը հասնի 1895, 1908, 1909, 1915 եւ վերջապէս 1938 թուականներուն։ Այս գրարումներով մերթ ալ աւելի կը շեշտուին, մերթ ալ ի հիմանէ կը կործանին բազմաթիւ առասպելներ։ Ի վերջոյ ալեւի ղըզըլպաշ պատմակրօնական մշակոյթը զուրկ ըլլալով գրական աւանդութիւնէ, բազմադարեան ամբողջ պատմութիւն մը մինջեւ օրս փոխանձուած է բանաւոր աւանդութեան միջոցաւ։ Հայրենի մանաւանդ վերջին հարիւր տարիներու վկայութիւններու բաղդատական քննարկումով կը հասնի իր եզրակացութիւններուն։ Եզրակացութիւններ՝ որոնք ապագային պիտի դիտուին իբրեւ փաստացի աղբիւր եւ որոնց վրայ պիտի գայ աւելնալու նորանոր աշխատութիւններ։
Յովսէփ Հայրենիի ուսումնասիրութիւնը շատ կարեւոր պակաս մը կը լրացնէ եւ այս հանգամանքով ալ արժանի է շուտաբոյթ կերպով հայերէնի թարգմանուելու։ Կը տեսնենք թէ հասած ենք այնպիսի ժամանակներու, ուր հայոց պատմութեան մէջ խորանալու համար բացի արաբատառ օսմաներէն բազմաթիւ փաստաթուղթերէ, անհրաժեշտութիւնը կ՚ապրինք արդի թրքերէնէ կատարուելիք թարգմանութիւններուն։
Տասը տարիներու յամառ աշխատութիւնով լոյս տեսած այս հայապատումը տակաւին չէ հասած իր աւարտին։ Այնտեղ տակաւին անդրադարձ մը չէ կատարուած Արմենակ Պաքըրճեանի, տէրսիմցիի հարազատ հերոս Օրհան Պաքըրի։
Մեր Բաբերդը
Խորհրդային Հայաստանի մէջ 1956-ին «Հայպետհրատ»ի մատենաշարէն լոյս տեսած Բաբերդի յուշագրութիւնը այս առաջին հրատարակութենէն շուրջ 60 տարի ետք Ժիլտա Արաքսի Էօզույկունի թարգմանութ-
եամբ կը մատուցուի թրքախօս ընթերցողի ուշադրութեան։
Սարգիս Ոսկերիչեան հաւատարիմ կը մնայ հայ գրականութեան մէջ նման բնոյթի պատմելաոճին։ Նախ համառօտ կը նկարագրէ հայրենի երկրի, Բաբերդի պատմութիւնը ու աշխարհագրութիւնը։ Ապա կը խօսի հանրածանօթ դէմքերու եւ ընտանիքներու մասին։ Վերջապէս գիրքին ամենատըխուր էջերը կը կազմեն բնօրրանէ հեռանալու տեսարանները։ Ի վերջոյ ընթերցողը պիտի անդրադառնայ թէ այստեղ մարդը պոկուելով իր ծննդավայրէն, արմատախիլ կ՚ըլլայ։ Կը կորսնցնէ այն հարազատ հողը, որուն վրայ ունի բազմադարեան անցեալ եւ կերտած է հարուստ մշակոյթ։ Նոյնիսկ որ յաջողի կեանքը փրկել, պիտի չյաջողի թափարած օտար ափերուն վրայ այդ մշակոյթին յարատեւութիւնը ապահովել։ Այդ է պատճառը որ Բաբերդը միայն քաղաք, տուն, արտ կամ պարտէզ չէ։ Այս բոլորին կարելի է տիրանալ աշխարհի ոեւէ մէկ անկիւնին։ Բայց երբ կորսուածը հայրենիք է, ահա այդ մէկը փոխարինող համապատասխան ոչ մէկ բան կայ այս աշխարհի վրայ։ Այդ պահուն շատ բնական է, որ օտարի համար նշանակութիւն չունեցող տարածքները իր հարազատ բնակչին դրախտ կը թուին։ Դրախտ՝ որ անփոխարինելի է եւ անմոռանալի։
Եւ աւելին, աւելին
Նշելու արժանի երկու գիրքեր եւս կան մեր ձեռքին մէջ, որոնց մանրամասնութիւնը պիտի թողունք «Գիթափ/Գիրք» յաւելուածի Փետրուարի համարին։ Այսօր գոհանանք նշելով որ անոնցմէ առաջինը գրի առնուած է Լէվէնթ Տումանի կողմէ եւ կը պատմէ Ալէքսանտրէթ եւ Անտիոք քաղաքները ներառնող Հաթայ նահանգի ֆրանսացիներու ձեռամբ Թուրքիոյ մատուցումը։ Հայոց դէմ ֆրանսական այս վերջին դաւադրութիւնը վերջակէտը եղաւ նաեւ Կիլիկիոյ հայութ-
եան վերջին մնացորդացին ալ հայրենազրկութեան։ «Իլէթիշիմ» հրատարակութ-
եան այս նոր գիրքին մասին Էմրէ Ճան Տաղլըօղլու «Ակօս»ի թրքերէն էջերուն մէջ ստորագրած է բովանդակալից գրախօսական մը։
Երկրորդ գիրքը՝ որուն ծանօթագրութիւնը կը թողունք յաջորդ համարին, կը պատկանի Քազըմ Կիւնտողանի, որ նիւթ կ՚ունենայ Տէրսիմ, Հալվորիի Սուրբ Կարապետ Վանքի քահանային եւ իր ընտանիքի բեկորներուն պատմութիւնը։
