Գրական սխրանք մը՝ «Նորք»
ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
Տնտեսական տագնապի այս շրջանին լուրջ դժուարութիւններու կուրծք կու տան նաեւ հրատարակչատուները։ Պարագան կը բարդանայ, երբ խօսքը վերաբերի հայկական նման հաստատութիւններու։ Տնտեսական տագնապին կու գայ միանալ անտարբերութիւնը, անհոգութիւնը, ընթերցելու, գիրք գնելու մէջ մեր հանրութեան ունեցած մրցանշային ծ(թ)ուլութիւնը… Այս պայմաններուն տակ հրատարակչական ասպարէզին մէջ, տնտեսական ամենափայլուն ժամանակներուն իսկ, գործունէութիւն ծաւալելը հերոսութիւն նկատուած է ու դեռ կը նկատուի։ Պատուով ու բաց ճակատով հայ գիրք հրատարակելը անարիւն ու անզէն պատերազմ մղել է ընդդէմ յիշողութեան կորուստի, ընդդէմ հայաբար ստեղծագործելու ու արտադրելու տաղանդը բթացնող բազմազան ծուղակներու։
Տարիներ առաջ տեղ մը գրեր էի դպրոցէն ետք մեր գացած վայրերուն մասին։ Այդ վայրերէն մէկն ալ Բերայի շիտակին վրայ գործող հայկական հրատարակչատուն մըն էր՝ «Նորք»ը։ Միջնակարգի տարիներս էին հաւանաբար, 80-ականներու աւարտը եւ 90-ականներու սկիզբը, դպրոցէն ետք Ղալաթիայէն Բերա բարձրանալն ու հոն սլքտալը, երաժշտական կամ գիրքի խանութներ այցելելը հաճելի էին. ուրկէ՞ գիտնայի որ օգտակար ալ կրնային ըլլալ։ Այդ այցելավայրերէն մէկն ալ «Նորք»ն էր՝ անշո՛ւշտ շատ սիրելի Յակոբ Կոպէլեանով, որու ներկայութիւնը մագնիսական բան մը ունէր։
Վերջին ամիսներուն ձեռքս յաճախ կ՚երկարեմ գրադարանիս պոլսահայ հեղինակներուն յատկացուած դարանին։ Ձեռքս՝ գիրքերուն հետ միասին յիշողութեանս ծալքերէն քաշեց հանեց նաեւ «Նորք» հրատարակչատունը, որու անունը դրոշմուած է այդ գիրքերու մէկ քանիին վրայ։ Յանկարծ մտաբերեցի Յակոբ Կոպէլեանը, զոր վերջին անգամ տեսած էի «Հոպինա» հանդէսի խմբագրական ժողովի մը ընթացքին, այսինքն թերեւս 25 տարի առաջ։ Գտայ Յակոբին տուեալները, հեռաձայնեցի, ժամադրուեցանք ու արձակուրդի օրերուն ալ հանդիպեցանք։
Բարեւ-աստծու բարիէն եւ այլեւայլ նիւթերու շուրջ զրուցելէ ետք, կը հարցնեմ «Նորք» գրատան հիմնադրութեան պատմութիւնը։
«Նորք»՝ անկախ հանդէսի մը երազով…
Կեդրոնականցի ու մխիթարեանցի քանի մը երիտասարդ բարեկամներ՝ Յակոբ Կոպէլեան, Պետրոս Չավիկօղլու, Նորայր Տատուրեան, Մուրատ Պիրիմ, քանի մը այլ պարոններ ու օրիորդներ, 1988-ին, դեռ նոր շրջանաւարտ իրենց դպրոցներէն, քով քովի գալով կը հիմնեն «Նորք»ը։ Սկիզբը շատ աւելի մարդաշատ այս ձեռնարկը, ինչպէս կը պատահի յաճախ, զանազան պատճառներով, շատ անգամ կամքէ անկախ, հետզհետէ կը բարդուի Յակոբ Կոպէլեանի ու այժմ երեւանաբնակ Պետրոս Չավիկօղլուի ուսերուն։
«Մեր հիմնական նպատակը անկախ հանդէս մը հրատարակելն էր։ Անկախ այն իմաստով որ կցուած պիտի չըլլար որեւէ միութեան կամ թերթի։ Մեր դրդապատճառն ալ երիտասարդական պարբերական մը ստեղծելն էր. պարբերական մը, ուր երիտասարդներ գտնեն իրենց համար հաճելի, հետաքրքրաշարժ ընթերցանութեան նիւթեր, քանի որ եղածներուն մէջ ոչինչ կը գտնէին իրենց ճաշակին յարմար», կը պատմէ Յակոբ։
Նախքան աշխատանքներուն ձեռնարկելը ու «Թոքաթլեան»ի մէջ գրասենեակ մը վարձելը (4-րդ յարկ, թիւ 33 սենեակ), անոնք հանդիպումներ կ՚ունենան զանազաններուն, որոնց կարգին նաեւ ժամանակուան պատրիարք Շնորհք արք. Գալուստեանին հետ, նիւթական նեցուկ ապահովելու համար։
Կոպէլեան հոս կը յիշէ ուշագրաւ դրուագ մը։ «Անշուշտ Շնորհք պատրիարք նախապէս տեղեկացուած էր մեր մասին։ Պր. Ռոպէր Հատտէճեան թելադրեր է պատրիարքին, որ նիւթական օժանդակութիւն չտրամադրէ մեզի, քանի որ մերը ըստ իրեն պարզապէս անցողակի, առժամեայ փափաք մըն էր եւ դրամը պիտի մսխէինք։ Հետեւաբար ձեռնունայն բաժնուեցանք պատրիարքէն»։
Նիւթական դժուարութիւններուն հետեւանքով, հանդէս մը հիմնելու սկզբնական ծրագիրը իր տեղը կը ձգէ գրաշարատուն մը ստեղծելու միտքին։ «Այսինքն անոնք, որոնք պիտի ուզէին իրենց գիրքերը տպագրել՝ մենք պիտի պատրաստէինք՝ պիտի շարէինք, պիտի սրբագրէինք, պիտի էջադրէինք»։ Երիտասարդները պատրաստ էին թրքերէն հրատարակութիւններ ալ պատրաստելու։ Այս աշխատանքէն գոյանալիք եկամուտը աւելի վերջ որպէս դրամագլուխ պիտի օգտագործուէր հանդէսին համար։ «Սակայն այդպէս չեղաւ…»։
«Նորք» կը լծուի աշխատանքի։ Նորահիմն հաստատութեան առաջին հրատարակութիւնը կ՚ըլլայ Սահակեան դպրաց դաս-երգչախումբի յուշամատեանը։ Ետքը անուանի թատերագիր Արման Վարդանեան առ ի հրատարակութիւն «Նորք»ին կը յանձնէ իր «Պախուրցը» գործը։ «Աղուոր մը թաղուեցանք այս գործին մէջ», կ՚ըսէ Կոպէլեան։
Ինչո՞ւ «Նորք»
«Տեղէ մը լսած էինք կարծեմ այս անունը։ Վստահ չեմ թէ ուրկէ», կ՚ըսէ։ Նորքը հին, դալարագեղ թաղ մըն է Երեւանի մէջ, որուն ձօնուած բանաստեղծութիւն մը ունի Չարենց։ «Նորք»ը նաեւ Հայաստանի գրողներու միութեան հանդէսներէն մէկն է։ «Նորք» գրատուն մըն ալ կար Երեւանի մէջ, Ալ. Թամանեանի արձանին ճիշդ քովը (հիմա՝ սրճարան)։
Անշուշտ, ես այս բոլոր «Նորք»երը լսեցի Պոլսոյ «Նորք»էն ետք։ Ինծի եւ քանի մը տարեկիցներուս համար «Նորք»ը նախեւառաջ «Թոքաթլեան»ի մէջ գրաստան մըն էր։
«Մեր առաջին խորհրդանշանն ալ, ուր կ՚երեւի արծիւ մը, Ն տառն ու 88 թիւը, պատրաստեց լուսահոգի պարոն Պերճ Էրզիեան, որ իր գործերէն մէկն ալ նուիրած էր, որպէսզի մեր պատը զարդարենք»։ Էրզիեան քանի մը կողք ալ կը նկարազարդէ «Նորք»ի համար։ Հայ մշակոյթի այս համեստ ու անձնուէր աշխատաւորը իր համեստ պիւտճէէն պզտիկ դրամագլուխ մըն ալ ներդրած էր «Նորքեի սնտուկին, քաջալերելու համար նորափթիթ երիտասարդները։ «Իր անունն ալ պէտք է յիշել հիմնադիրներու կարգին», կ՚ըսէ Յակոբ։
«Նորք»ի դիմագրաւած առաջին դժուարութիւններէն մէկն ալ հայերէն տառատեսակներու հարցը կ՚ըլլայ։ Հասկնալի է. 1988-ին հրատարակչական աշխատանքները դեռ նոր սկսած էին համակարգիչով կատարուիլ, տառատեսակները այսօրուան պէս թափած չէին կայքէջերուն վրայ։ Կոպէլեան ու գործակիցները երբ կը մտածէին լուծում մը գտնելու մասին, Քալիֆոռնիայէն Ալաճաճեան անուն անձ մը իրենց կը վաճառէ քանի մը տառատեսակ, զորս կը բարելաւեն ու կը ստեղծեն «Նորք» հրատարակչատան յատուկ տառատեսակներ, որոնք պիտի դառնային ստորագրութիւն, զայն իր նմաններէն զատորոշող դրոշմ։ «Նոյնիսկ քանի մը տառատեսակ մենք ետ վաճառեցինք պարոն Ալաճաճեանին», կ՚ըսէ Յակոբ ծիծաղելով։
«Նորք»ի հեղինակները
«Նորք» գրաշարատուն-հրատարակչատան մամուլը բեղուն կարելի է նկատել։ Արման Վարդանեանի, Ֆիմի եւ Վալանթին Մազլում քոյրերու, տոքթ. Հրանդ Փափազեանի, Երուանդ Կոպէլեանի, Գարեգին արք. Գազանճեանի, Յովհաննէս արք. Չոլաքեանի, Արիստակէս վրդ. Պոհճալեանի, տոքթ. Վարդան Կոմիկեանի, Վարուժան Ճամկէօզի, Ալիս Ժամկոչեանի, Սարգիս Թաթլըէրի եւլն. հեղինակային ու թարգմանական գիրքերը, թերթիկներ, յայտագիրներ կը տպուին «Նորք»ի մամուլէն։ Յակոբ Այվազի «Քուլիս» հանդէսն ալ հինգ տարի մը կը պատրաստուի այստեղ, 1990-1995 թթ.-ին։ Կեդրոնական սանուց միութեան չորս թիւ հրատարակուած «Հոպինա» հանդէսն ալ (ո՛չ այն մէկը, որ մեծադիր էջերով ու թրքերէնով կը հրատարակուէր) կը պատրաստուէր Յ. Կոպէլեանի հոգածութեամբ։ Գիրքերը առհասարակ ունէին 500 կամ նուազ տպաքանակ։
Հոս փակագիծի մը մէջ նշենք, թէ «Նորք» «Թոքաթլեան»էն զատ ունեցած է երկրորդ գրասենեակ մը եւս՝ Աղաճամիին դիմացը՝ Ահուտուտու փողոցին մէջ, ուր փոխադրուած է 1993-ին։
Երուանդ Կոպէլեանը՝ «Նորք»ին նեցուկ
Յակոբ Կոպէլեանին՝ իր այս ձեռնարկի ամբողջ երկայնքին մեծագոյն նեցուկը անկասկած տրամադրած է իր գրագէտ հայրը՝ Երուանդ Կոպէլեան։ «Հայրիկս շատ կ՚օգնէր։ Արդէն շատ մը անձեր հայրիկիս համար է որ կու գային, որովհետեւ չէին վստահեր իրենց հայերէնին եւ կ՚ուզէին որ անպայման պր. Կոպէլեանը սրբագրութիւնները ընէ, իրեն վստահելով է որ կը դիմէին մեզի», կը պատմէ Յ. Կոպէլեան։
Պէտք է յիշել անպայման, որ տասնամեակներ առաջ Երուանդ Կոպէլեան իր հերթին հիմնած էր «Կոպէլ» հրատարակչատունը (նախ Պալիոզ փողոց, յետոյ Աղահամամի, միջոց մըն ալ Ճեզայիր փողոցի մօտակայքին), որ Յակոբին իսկ խօսքով այդքան ալ բեղմնաւոր չէր եղած նաեւ շրջանի աննպաստ կլիմային հետեւանքով. տարիներ էին, երբ թուղթի նեղութիւն կար։ «Կոպէլ» հրատարակչատունը տպագրած էր Եղիշէ Ազվազեանէ, Իրմա Աճէմեանէ, Երուանդ Կոպէլեանէ, Աստղիկ Քէհեաեանէ եւն. հատորներ։
«Նորք» կը փակուի
Յակոբ Կոպէլեան զինուոր մէկնելու նախօրէին արդէն զգացած էր, որ նման աշխատանքով մը անկարելի է ապրուստ ապահովել։ «Հայերէն գիրք գնելու վարժութիւն չկայ մեր հասարակութեան մօտ, իսկ նուիրուած գիրքն ալ արժէք չ՚ունենար, յարգը չի գիտցուիր եւ մէկ կողմ կը նետուի»։ 1988-1995 թուականներու միջեւ գործած «Նորք» Յակոբ Կոպէլեանի բանակ մեկնելուն զուգահեռ կը դադրեցնէ իր գործունէութիւնը՝ յաջորդ տարիներուն բարեկամական խնդրանքները մերժել չկարենալուն պատճառով պատրաստելով քանի մը հատոր եւս։
Պոլսահայ գրականութեան տարեգրութեանց մէջ «Նորք» հրատարակչատունը կայ ու կը մնայ որպէս սխրանք՝ իր արժանի տեղն ունենալով յիշատակելի ինչ-ինչ ձեռնարկներու կողքին։
