Kozmopolit bir dil olarak Türkçe

Artun Mimar
[email protected]

Modern Türkçenin “dünyadaki en zengin diller” kategorisine intisap edip etmemesi tartışıladursun, bir özelliğinden behemehal bahsedebiliriz: Türkçe, tarih boyunca, aşağı yukarı 50 farklı dilden aldığı kelimelerle oldukça canlı ve kozmopolit bir dildir. Ayrıca bu kelimelerin esrarengiz bir kolaylıkta bu dile intibak etmiş olmaları ilgi uyandırıcıdır. Günümüzün Lingua Franca'sı İngilizceden hâlâ sözcük alan Türkçe (likelamak, tweet atmak, save etmek etc.), bu denli farklı kültür ve dil ile tanışma serüvenini birçok tarihsel olaya medyundur. İslamiyetin kabulü, Bizans'ın bıraktığı harikulade mirasa erişmesi, çokuluslu Anadolu ve Balkan halklarıyla tanışması ve İstanbul, Selanik ve İzmir gibi dünyayla ilişki içinde olan şehirleri kapsaması Türkçenin son derece pragmatist bir şekilde ihtiyaç duyduğu kelimeleri absorbe etmesine örnek gösterilebilir. Örneğin, denizcilik terimlerinin çoğu Yunanca ve İtalyancadan, balık isimlerinin neredeyse hepsi Yunancadan gelir. Mimari tabirlerde sık sık Ermenice kökenli kelimelere rastlanır. Moda, giysi vokabüleri genelde Franszıcadan gelir...  

Örnek olarak yukarıdaki paragrafta geçen birkaç kelimeyi seçip inceleyelim.

Kozmopolit : Bu kelimenin gerek telaffuz gerek kültürel sebeplerden ötürü çokuluslu anlamı veren Fransızca cosmpolite kelimesiyle Türkçeye girdiği tahmin edilse de, iki Eski Yunanca kelimenin amalgamından meydana gelmiştir. Bu kelimeler, ki Modern Yunancada da hala kullanılmaktadır, sırasıyla : evren anlamına gelen kósmos-konuşma dilinde kózmos- κόσμος ve vatandaş anlamına gelen polítis πολίτης kelimeleridir. Böylece kosmopolítis κοσμοπολίτης kelimesi dünya vatandaşı anlamına gelir.

Örnek : Bu kelime Ermenice nümune, örnek anlamı veren orinag օրինակ (konuşma dilinde orinak) kelimesiyle Türkçeye girmiştir. Ki yine Ermenice oren օրէն kelimesi adet anlamı verir.

Kültür : Kültür kelimesi Fransızca toprağı ekme anlamına gelen culture kelimesinin  telaffuz değişikliğine uğramadan Türkçeye girmiş halidir. Ancak örneğin Voltaire'in ünlü Candide eserinin son cümlesi “İl faut cultiver notre jardin”'de(Bahçemizi işlemeliyiz) geçen ve ekmek, biçmek anlamına gelen kültür sözcüğünün fiili cultiver(kültiver) Türkçeye girmemiş, ayrıca Culture kelimesiyle ekmek, biçmek anlamını beraberinde getirmemiştir.         

Bunların dışında, modern, dünya, zengin, kategori, intisap, behemehal, bahis, tarih, fark,can- kelime, esrarengiz, intibak, serüven, medyun, İslamiyet, şehir, terim, tabir, mimari, moda, vokabüler, pragmatist, derece, sahip, ihtiyaç,absorbe, halk, miras, harikulade, isim, genel, rast- kelimeleri Türkçeye farklı dillerden gelmiştir.

Ayrıca yukarıda geçen üç şehir ismi de Yunancalarının telaffuz derivasyonuna uğramış veya Türkçeleşmiş halidir diyebiliriz.

İstanbul : stin póli στην πόλι isim grubu şehre doğru, şehrin içinde ve şehiriçi anlamı verir.  (Konuşma dilinde n v ünsüzünü izleyen p π harfi b harfine dönüşür.) Böylece Stinpóli Stinbóli'ye dönüşür. Akabinde günümüzdeki halini alır.

Selanik : Kelime, Yunanca tesaloníki Θεσσαλονίκη kelimesinin değişmiş halidir.

İzmir : Yine bu kelime de, Yunanca smírni Σμύρνη kelimesinin değişikliğe uğramış halidir.

Şimdi ise gözlerden ırak halde olan “halk diline karışmış”, Türkçe dışında çok az dile mal olmuş birkaç kelimeyi analiz edelim.

Erkete : Erketeye yatmak deyiminde kullanılır. Genelde hapishanelerde muhafızların gelişini takip eden kişi için kullanılır. Bu kelime yine Yunanca gelmek anlamına gelen érxome έρχομαι fiilinin 3.tekil şahıs çekimine tekabül eder : érχete έρχεται. Geliyor anlamı verir. (e ε veya i ι harflerinden önce gelen x χ harfi damaktan çıkan k harfine benzer bir ses verir. Doğal, tabii anlamına gelen Almanca natürlich sözcüğündeki ch sesine benzerdir.)

Aftos: Kullanımı olduça seyrelmiş bir İstanbul argo kelimesidir. Sevgili anlamına gelir.  Aftosuyla dolaşıyor, Aftosunu tanıyor musun ? Deyimlerinde kullanılır. Yine Yunanca üçüncü tekil şahıs zamiri olan autós αυτός (t τ harfinden önce gelen u υ harfi f sesini verir.) Böylece  αυτός, aftós şeklinde okunur.

Zangoç : Ermenice jam յամ sözcüğü saat anlamına gelir. Goç eki Ermenice çağırmak anlamına gelen goçel կոչել kelimesinin değişikliğe uğrayan halidir. Bu iki kelminenin birleşmesiye zangoç kelimesi ortaya çıkar.

Hanut : Genelde hanut almak deyimiyle ticarette kullanılır.(Komisyon almak anlamında.) Bu kelime de yine Ermenice dükkan anlamına gelen χanut խանութ kelimesinden Türkçeye geçmiştir.

Yunanca ve Ermenice dışında yine bu coğrafyanın dilleri olan Bulgarca, Süryanice, Sırpça, Kürtçe gibi birçok dilden de Türkçeye yüzlerce kelime geçmiştir. Fakat bilgimiz Yunanca ve Ermeniceyle kısıtlı kaldığı için bu dillerden örnek veremiyoruz.

Görece daha popüler bir dil olan Fransızcaya geçelim. Ve yine “halk diline karışmış” birkaç örnek verelim.

Alamod : à la mode kelime grubu, modaya uygun, o anda moda olan şeyler anlamında kullanılır.

Ankastre : encastré duvara gömülü anlamı verir. Ve Türkçede genellikle ankastre mutfak, banyo gibi örneklerde görülür.

Bombe: bombé sözcüğü kabarık, şişkin anlamındadır. Futbolda görülen bombeli orta tabirinde kullanılır.

Görüldüğü üzere, son derece hibrit bir dil olan Türkçe “etimolojik merak” alanında olduça doyurucudur...