Գնահատում 8 Օգոստոսի փաստաթուղթերու (Գ)

ԺԻՐԱՅՐ ԼԻՊԱՐԻՏԵԱՆ

III. Չորս հիմ­նա­կան հար­ցեր

Ինչ կը վե­րաբե­րի Պա­քուի բարձրա­ցու­ցած՝ խա­ղաղու­թեան հա­մաձայ­նա­գիրի ստո­րագրման հա­մար խո­չըն­դոտ հան­դի­սացող եր­կու հար­ցե­րուն՝ ի տար­բե­րու­թիւն Ուա­շինկթըն տե­ղի ու­նե­ցած նա­խաս­տո­րագրման, եւ աւե­լին.

16. Նախ՝ Ատրպէյ­ճա­նի քա­ղաքա­ցինե­րու եւ բեռ­նե­րու հա­մար Ատրպէյ­ճա­նէն դէ­պի իր Նա­խիջե­ւանի էքսկլավ Մեղ­րիով տա­րան­ցիկ ճա­նապար­հի դժուար հար­ցը. ըն­դունո­ւած է նոր բա­նաձեւ՝ վար­ձա­կալու­թիւն ամե­րիկեան կա­ռոյ­ցի հետ, որ կը գործէ ինքնիշ­խան Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քա­յին իրա­ւունքնե­րու եւ վե­րահսկո­ղու­թեան ներ­քեւ։ Տա­րածաշրջա­նային եւ այլ տէ­րու­թիւննե­րու ռազ­մա­վարա­կան շա­հերու հա­մար այս պայ­մա­նաւո­րուա­ծու­թեան հե­տեւանքնե­րուն կ՚անդրա­դառ­նամ աւե­լի ուշ։

Հիմ­նա­կան կէ­տը այստեղ այն է, որ պայ­մա­նաւո­րուա­ծու­թիւնը չու­նի որե­ւէ յստա­կու­թիւն. այս պա­հուն դժո­ւար է իմա­նալ, թէ ինչպէս են ընդհա­նուր սկզբունքնե­րը կեան­քի կո­չուե­լու։ Այդ կա­խուած կ՚ըլ­լայ այն օրէնսդրու­թե­նէն, որ Հա­յաս­տա­նի Ազ­գա­յին ժո­ղովը պէտք է ըն­դունի այս հար­ցի առնչու­թեամբ, ինչպէս նաեւ բա­նակ­ցութիւննե­րէն, որոնք պէտք է սկսո­ւին Հա­յաս­տա­նի եւ ԱՄՆ-ի մի­ջեւ՝ Ատրպէյ­ճա­նի եւ, հնա­րաւոր է, Թուրքիայի որո­շակի ներգրաւ­մամբ, ինչպէս նաեւ Ռու­սաստա­նի ու Իրա­նի գոր­ծակցու­թեամբ կամ անոր բա­ցակա­յու­թեամբ։

Կա­րեւոր է, ինչպէս նշած է Կայծ Մի­նասեանը, որ թեքսթին այ­լեւս հա­րաւա­յին տրանսպոր­տա­յին խնդի­րը չի բնո­րոշուած որ­պէս «մի­ջանցք», որ առա­ջացու­ցած էր աւե­լորդ վա­խեր եւ մտա­հոգու­թիւններ։

17. Երկրորդ խնդի­րը Ատրպէյ­ճա­նի յա­մառ պա­հանջն է, որ Հա­յաս­տա­նը փո­խէ իր Սահ­մա­նադ­րութիւ­նը՝ բա­ցառե­լու դրա­նում ցան­կա­ցած տարր, որ Պա­քուի կող­մէ կրնայ մեկ­նա­բանո­ւիլ եւ մեկ­նա­բանո­ւած է որ­պէս Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քա­յին պա­հանջ Ատրպէյ­ճա­նէն։

Այս դէպ­քին մենք գի­տենք, որ Օգոս­տո­սի 8-ին ըն­դունո­ւած փաս­տա­թուղթե­րէն որե­ւէ մէ­կը յղում չը­նէր այս խնդրին։ Այ­նո­ւամե­նայ­նիւ, Օգոս­տո­սի 8-ին նա­խագահ Ալիեւը եւ անոր խորհրդա­կան­նե­րէն մէ­կը՝ Էլ­չին Ամիր­բե­կովը, կրկին յայ­տա­րարե­ցին նման փո­փոխու­թեան վե­րաբե­րեալ Պա­քուի պա­հան­ջին մա­սին՝ որ­պէս խա­ղաղու­թեան պայ­մա­նագի­րի ստո­րագրման եւ Հա­յաս­տա­նի հետ հե­տագայ յա­րաբե­րու­թիւննե­րու կար­գա­ւոր­ման նա­խապայ­ման։

Ինձ հա­մար պարզ չէ, թէ այս հար­ցը, որ Հա­յաս­տա­նի հա­մար հեշտ լու­ծե­լի չէ, որ­քա­նով իրա­կան մտա­հոգու­թիւն է Պա­քուի հա­մար, եւ որ­քա­նով այն մի­ջոց է՝ յե­տաձ­գե­լու ստո­րագ­րումը՝ պահ­պա­նելով Պա­քուի տար­բե­րակ­նե­րը ապա­գային։ Պա­քուն կ՚ու­զէ վե­րաց­նել ցան­կա­ցած սահ­մա­նադ­րա­կան հիմք, որ թոյլ կու տայ որե­ւէ հայ առաջ­նորդի ապա­գային հան­դէս գալ Ատրպէյ­ճա­նի նկատ­մամբ տա­րած­քա­յին պա­հան­ջա­տիրա­կան քա­ղաքա­կանու­թեամբ։ Հնա­րաւոր է, որ Պա­քուի մտա­հոգու­թիւնը ան­կեղծ է։ Բայց այդ դեռ չի դարձներ այն իրա­կան խնդիր։ Ի վեր­ջոյ, եթէ Փա­շինեանը կա­րողա­նար Սահ­մա­նադ­րութիւ­նը փո­խել նոյնքան հեշտ, որ­քան Ալիեւը կը փո­խէ Ատրպէյ­ճա­նի Սահ­մա­նադ­րութիւ­նը, ապա­գային Հա­յաս­տա­նի որե­ւէ նոր առաջ­նորդ, որ չի հա­մաձայ­ներ Փա­շինեանի քա­ղաքա­կանու­թեան, նոյ­նէս կը կա­րողա­նայ փո­խել այդ փո­խուած Սահ­մա­նադ­րութիւ­նը։

Այն, ինչ կը կա­յու­նացնէ խա­ղաղու­թիւնը Ատրպէյ­ճա­նի եւ Հա­յաս­տա­նի մի­ջեւ, վստա­հու­թեան աւե­լացումն է եր­կու երկրնե­րու մի­ջեւ, սո­վորա­կան յա­րաբե­րու­թիւննե­րու զար­գա­ցու­մը, որ օգուտ կը բե­րէ եր­կու երկրնե­րու ժո­ղովուրդնե­րուն ալ, ինչպէս նաեւ Ատրպէյ­ճա­նի ակ­րե­սիվ հռե­տորա­բանու­թեան ու գոր­ծո­ղու­թիւննե­րու դա­դարե­ցու­մը Հա­յաս­տա­նի դէմ։ Այդ հռե­տորա­բանու­թիւնը ու գոր­ծո­ղու­թիւննե­րը միայն կ՚ու­ժե­ղաց­նեն հայ­կա­կան ընդդի­մու­թեան փաս­տարկնե­րը, թէ Ատրպէյ­ճա­նը խա­ղաղու­թիւն չու­զէր, թէ Ատրպէյ­ճա­նը վստա­հելի չէ, եւ երբ Հա­յաս­տա­նը կը հա­մաձայ­նի Պա­քուի պայ­մաննե­րուն, Պա­քուն նոր պա­հանջներ կ՚առա­ջադ­րէ։

Անհնար է իրա­կան մտա­հոգու­թիւն ու­նե­նալ Հա­յաս­տա­նի ապա­գայ ղե­կավար­նե­րու վե­րաբե­րեալ, որոնք կրնան իշ­խա­նու­թեան հաս­նիլ՝ օգ­տա­գոր­ծե­լով Փա­շինեանի դէմ ատրպէյ­ճա­նական վար­քա­գիծը, եւ միաժա­մանակ հէնց այդպի­սի վար­քագծով սնու­ցել այդ ընդդի­մու­թիւնը։

18. Ուա­շինկթը­նի մէջ ձեռք բե­րուեց հա­մաձայ­նութիւն, որ Հա­յաս­տա­նը եւ Ատրպէյ­ճա­նը կը դի­մեն ԵԱՀԿ Մինսկի խումբի լու­ծարման հա­մար՝ ԱՄՆ-ի աջակ­ցութիւ­նով։ Սա պար­զա­պէս իրա­ւական դրոյթ էր. Մինսկի խումբը գործնա­կանին դա­դարած էր գո­յու­թիւն ու­նե­նալ 2020 թ. պա­տերազ­մէն ի վեր եւ եր­կար ժա­մանակ մնա­ցած էր կի­սամեռ վի­ճակին։

19. Չնա­յած կը թո­ւի, թէ Ատրպէյ­ճա­նը դե­ռեւս լիովին յանձն չէ առած խա­ղաղու­թեան պայ­մա­նագի­րի դրոյթնե­րը, սա­կայն Պա­քուն, յոյ­սով ենք, կը դա­դարեց­նէ Արեւմտեան Ատրպէյ­ճա­նի մա­սին հռե­տորա­բանու­թիւնը, որը, ակնյայ­տօ­րէն, կը նե­րառէ Հա­յաս­տա­նը։ Այս քայ­լը գու­ցէ բա­ւարար չըլ­լար Հա­յաս­տա­նի մէջ այս թե­մայի շուրջ առ­կայ վա­խերը մեղ­մե­լու հա­մար, բայց կա­րող է լաւ մեկ­նարկ ըլ­լալ։

IV. Մի­ջազ­գա­յին չա­փումներ

20. Վեր­լուծա­բան­նե­րու շրջա­նին կայ մի մի­տում՝ այս հա­մաձայ­նա­գիրե­րու նշա­նակու­թիւնը չա­փելու անոնց ար­ժէ­քով՝ աշ­խարհա­քաղա­քական բա­ժան­ման այս կամ այն կող­մի հա­մար։ Ընդհա­նուր ըն­կա­լումն այն է, որ ԱՄՆ-ը կամ Արեւ­մուտքը շա­հած է, իսկ Ռու­սաստա­նը՝ պար­տուած։ Աւե­լին, ոմանք կը պնդեն, որ Ռու­սաստա­նը այս պար­տութիւ­նը պար­զա­պէս չի ըն­դուներ. նա­յէք Վրաս­տա­նին եւ Ուկրաինա­յին, կ՚ըսեն անոնք. Հա­յաս­տա­նը եւ Ատրպէյ­ճա­նը մեծ ռիս­կի կը դի­մեն։

Ան­շուշտ, սա լուրջ փաս­տարկ է։ Բայց այդ փաս­տարկը եր­կու խնդիր կ՚առա­ջաց­նէ։ Առա­ջին՝ այն հար­ցա­կանի տակ չի դներ Ռու­սաստա­նի կո­պիտ վար­քա­գիծը, որ դուրս է հա­րեւան երկրնե­րու մէջ Մոս­կո­ւայի ու­նե­ցած շա­հերու շրջա­նակէն. այ­սինքն՝ այն գի­նը, որ ստի­պուած են վճա­րել այդ տա­րածքնե­րու ժո­ղովուրդնե­րը՝ որ­դեգրե­լով Ռու­սաստա­նի վրէժխնդրու­թեան սպառ­նա­լիքի վրայ հիմ­նո­ւած քա­ղաքա­կանու­թիւն։

Երկրորդ, Ռու­սաստա­նի վար­քա­գիծը դուրս կու գայ ինքնա­պաշտպա­նու­թե­նէն. այն նաեւ կայ­սե­րական մտա­ծելա­կեր­պի մաս է, որու մա­սին ես խօ­սած եմ այլ տե­ղերու մէջ։ Կայսրու­թիւննե­րը կը փլու­զուին, բայց կայ­սե­րական մտա­ծելա­կեր­պը կը մնայ։ Ինչ արագ կը մո­ռանանք, որ հէնց այդ նոյն ժո­ղովուրդներն էին, որ խոր­տա­կեցին սո­վետա-ռու­սա­կան կայսրու­թիւնը։

Եթէ սո­վետա­կան/ռու­սա­կան կայսրու­թիւննե­րու եւ յետ­կայսե­րական մտա­ծելա­կեր­պի ար­ձա­գան­գը ար­տա­քին սպառ­նա­լիք­նե­րով սահ­մա­նափա­կուէր հա­րեւան­նե­րու կող­մէն սահ­մա­նուած որո­շակի ար­տա­քին եւ անվտան­գութեան քա­ղաքա­կանու­թեան որ­դեգրմամբ, ապա հասկնա­լի կ՚ըլ­լար այն սպա­սու­մը, որ հա­րեւան­նե­րը պէտք է պա­տաս­խա­նատու գոր­ծէին եւ գոր­ծիք չդառ­նա­յին Ռու­սաստա­նի հա­կառա­կորդնե­րու կամ թշնա­մինե­րու ձեռ­քին։ Բայց ինչպէս պատ­մութիւ­նը ցոյց տո­ւած է, Ռու­սաստա­նէն կա­րելի է սպա­սել բիրտ ու­ժով վրէժխնդրու­թիւն այն ամէ­նուն հան­դէպ, ինչ ան կը հա­մարէ իր «յետ­նա­բակը» կամ «փո­րոտի­քը», նոյն պատ­մութիւ­նը ցոյց տո­ւած է նաեւ, որ Ռու­սաստա­նը կը պա­հան­ջէ, որ այդ եր­կիրնե­րը ղե­կավա­րուին Մոս­կո­ւայի ընտրած առաջ­նորդնե­րու կող­մէ՝ այն մօ­տելով, որ Մոս­կո­ւան ստեղ­ծած է իր հա­մար, կամ ալ են­թարկո­ւած բա­ցայայտ օկու­պա­ցիայի եւ բռնակցման։ Հէնց այդպէս վա­րուեց Սո­վետա­կան Միու­թիւնը, մինչդեռ ցա­րական Ռու­սաստա­նը ուղղա­կիօրէն օկու­պացրած էր այդ հո­ղերը։ Կայսրու­թիւնը որ­պէս բնա­կան երե­ւոյթ ըն­կա­լելը՝ ինչպէս ալ այն կը կո­չուի, չի հա­մարո­ւեր ռազ­մա­վարա­կան հա­կամար­տութիւննե­րու խնդրի լու­ծում. հա­կառա­կը՝ կայսրու­թիւննե­րը իրենք կը դառ­նան նման հա­կամար­տութիւննե­րու պատ­ճառ։

Ես լուրջ կաս­կածներ ու­նիմ, որ ուկրաինա­ցի երա­խանե­րու անընդհատ առե­ւան­գումը, քա­ղաքա­ցիական օպ­յեկտնե­րու ոչնչա­ցու­մը եւ հէնց քա­ղաքա­ցիական բնակ­չութեան թի­րախա­ւորու­մը, ինչպէս նաեւ հա­րեւան­նե­րէն տա­րածքնե­րու ուղղա­կի բռնակ­ցումը կա­րելի է բա­ցատ­րել Ռու­սաստա­նի մտա­հոգու­թիւննե­րով՝ Արեւ­մուտքի կող­մէն ՆԱ­ՏՕ-ի ընդլայնման շատ լուրջ արա­տաւոր քա­ղաքա­կանու­թիւնով։

21. Կայսրու­թիւննե­րը կը փլու­զո­ւին եւ կը նա­հան­ջեն։ Ներ­կա­յիս Մոս­կո­ւան այնպի­սի դիր­քի մէջ չէ, որ գրաւէ Ատրպէյ­ճա­նը եւ Հա­յաս­տա­նը։ Մոս­կո­ւան տա­րածաշրջա­նին գե­րակա­յած է՝ մի ժո­ղովրդին միւ­սի դէմ հա­նելով եւ իր կողմնա­կից էլի­տանե­րուն իշ­խա­նու­թեան բե­րելով։ Այ­սինքն՝ օգ­տա­գոր­ծե­լով երկրի ներ­քա­ղաքա­կան հա­կասու­թիւննե­րը։ Սա չի նշա­նակեր, թէ ներ­քին ընդդի­մադիր ու­ժե­րու դժգոհու­թիւննե­րը օրի­նակարգ չեն. այլ պար­զա­պէս ցոյց կու տայ, որ յա­ճախ օրի­նակարգ դժգո­հու­թիւննե­րը իւ­րա­ցուի եւ ապա օգ­տա­գոր­ծո­ւի մեծ խա­ղացող­նե­րու խա­ղերուն մէջ։

Կաս­կա­ծելի է, որ Ատրպէյ­ճա­նի մէջ շատ փրո­ռու­սա­կան տար­րեր մնա­ցած ըլ­լան։ Բայց անոնք կան Հա­յաս­տա­նի մէջ, եւ անոնք կը խրա­խու­սո­ւին դի­մելու բռնու­թեան՝ երկրի մէջ իշ­խա­նափո­խու­թիւն իրա­կանաց­նե­լու հա­մար։ Այստեղ է, որ ներ­քին եւ մի­ջազ­գա­յին քա­ղաքա­կանու­թիւնը կը հա­մընկնին. եւ այսպէս կա­րելի է հասկնալ Փա­շինեանի կա­ռավա­րու­թեան դէմ ընդդի­մու­թեան մեծ մա­սին՝ օլի­գարխներ, նախ­կին ղե­կավար­ներ, եկե­ղեցի։

Անոնք, ով­քեր իրենց վեր­լուծու­թիւննե­րուն կայսրու­թիւննե­րուն կը վե­րագ­րեն մշտա­կանու­թիւն եւ յետ­կայսե­րական վար­քա­գիծը կը հա­մարեն անքննար­կե­լի ու կ՚ան­տե­սեն նոյ­նիսկ ամե­նավեր­ջին պատ­մութիւ­նը։

22. Ռու­սաստա­նը Հա­յաս­տա­նին հա­մարած է անքննար­կե­լիօրէն իրեն պատ­կա­նող պե­տու­թիւն եւ ձա­խողած է իր պար­տա­ւորու­թիւննե­րը, որոնք ստանձնած էր Հա­յաս­տա­նի հետ երկկողմ եւ բազ­մա­կողմ պայ­մա­նագ­րե­րով։ Մոս­կո­ւան որե­ւէ նշան ցոյց չէ տո­ւած, որ ապա­գային այլ կերպ է վա­րուե­լու։ Այ­նո­ւամե­նայ­նիւ, Մոս­կո­ւան դե­ռեւս կ՚ակնկա­լէ, որ իրեն կը վե­րաբե­րուին որ­պէս Հա­յաս­տա­նի փրկչի։

Սա չի նշա­նակեր, թէ ես հա­մաձայն եմ Հա­յաս­տա­նի կա­ռավա­րու­թեան՝ ար­տա­քին եւ անվտան­գութեան քա­ղաքա­կանու­թեան բո­լոր աս­պեկտնե­րուն կամ ձե­ւակեր­պումնե­րու հետ. բայց ես կը գնա­հատեմ կա­ռավա­րու­թեան հիմ­նա­կան սկզբունքը՝ երկրի անվտան­գութիւ­նը փնտռել հա­կամար­տութեան աղ­բիւրնե­րու եւ տա­րած­քա­յին սպառ­նա­լիք­նե­րու նո­ւազեց­ման մէջ՝ աշ­խա­տելով հա­րեւան­նե­րու հետ, միեւ­նոյն ժա­մանակ ինքնիշ­խա­նու­թիւնը, տա­րած­քա­յին ամ­բողջա­կանու­թիւնը ու խա­ղաղու­թիւնը բո­լոր միւս ար­ժէքնե­րէն վեր դա­սելով։

23. Կայսրու­թիւննե­րը կը փլու­զո­ւին եւ կը նա­հան­ջեն. եւ ոչ միայն ռու­սա­կանը։ Ամե­րիկեան կայսրու­թիւնն ալ կը նա­հան­ջի՝ չնա­յած Ուա­շինկթը­նի ջղա­ձիգ, ռեֆ­լեքսիվ գոր­ծո­ղու­թիւննե­րուն։ Անոր ամե­նակա­րեւոր ապա­ցոյ­ցը պէտք է փնտռել ոչ թէ ամե­րիկեան ար­տա­քին քա­ղաքա­կանու­թեան մէջ, այլ հէնց Ուա­շինկթը­նի ղե­կավա­րու­թեան որա­կի կամ անոր բա­ցակա­յու­թեան, քա­ղաքա­կան բա­նավէ­ճի մա­կար­դա­կի եւ ան­յուսա­լի պարտքե­րուն մէջ, որոն­ցով կը պահ­պա­նուին պե­տու­թիւնը եւ անոր ռազ­մա­կան ծախ­սե­րը։ Ասոնք կայսրու­թիւն կամ յետ­կայսե­րական քա­ղաքա­կանու­թիւն պահ­պա­նող երե­ւոյթներ չեն. այլ պատ­մա­կանօ­րէն կայսրու­թիւննե­րու անկման ախ­տա­նիշ են։

Կա­րելի է նա­յիլ նաեւ Երկրորդ հա­մաշ­խարհա­յին պա­տերազ­մէն ետք ըստ ԱՄՆ-ի պատ­կե­րաց­ման հաս­տա­տուած հա­մաշ­խարհա­յին կար­գի աւե­լի տխուր պատ­կե­րին. ՄԱԿ-ը եւ անոնց կից ինստի­տուտնե­րը, ՆԱ­ՏՕ-ն՝ միայն մի քա­նիսն են անոնցմէ։ Անոնցմէ ոչ մէ­կը ներ­կա­յումս չի գոր­ծեր ար­դիւնա­ւէտու­թեան կամ ներ­դաշնա­կու­թեան որե­ւէ մա­կար­դա­կով՝ հիմ­նա­կանին ԱՄՆ-ի քա­ղաքա­կանու­թիւննե­րու պատ­ճա­ռով։

(Շարունակելի)