Գիրքի մը ոդիսականը՝ «Մեծ Մօրս Հէքեաթները»

ԱՏՆԱՆ ՉէԼԻՔ

*Ատ­նան Չե­լիք- Նախ կրնա՞նք ձեզ հա­մառօտ կեր­պով ճանչնալ։

Սեր­տար Ճան- 1961-ին ծնած եմ։ Հայրս 1920-ական­նե­րու սկիզ­բը Գուլփ գա­ւառի Արաշ­կա գիւ­ղէն Տի­յար­պէ­քիր հաս­տա­տուած է։ 1976-ին սկսայ քա­ղաքա­կանու­թիւնով զբա­ղիլ։ Ձա­խակող­մեան տար­բեր հո­սանքնե­րու հե­տեւե­լէ ետք ծա­նօթա­ցայ Իպ­րա­հիմ Քայ­փաքքա­յայի գոր­ծե­րուն։ Շատ տպա­ւորուած էի 23 տա­րեկան երի­տասար­դի մը հան­րա­պետու­թեան պատ­մութիւ­նը եւ քրտա­կան ազա­տատենչ շար­ժումը այսպէս ման­րա­մասն ու բո­վան­դա­կալից ու­սումնա­սիրե­լէն։ 1980-ի զի­նուո­րական յե­ղափո­խու­թե­նէ ետք ԹԻՔ­ՔՕ-ի շար­քե­րէն ներս հայ­դուկ դար­ձայ՝ Խազ­րո­յի շրջա­կայ­քը։ Զի­նեալ բա­խու­մի մը ըն­թացքին եր­կու ըն­կերներս զո­հուե­ցան՝ իմ կող­քիս։ Ես վի­րաւոր ըլ­լա­լով՝ զի­նուոր­նե­րուն ձեռ­քը ին­կայ։ 1983-ին մա­հապա­տիժ վճռե­ցին։ 1991-ին, Էօզա­լի օրով, ներ­ման ար­ժա­նացայ ու ազատ ար­ձա­կուե­ցայ։

Հա­յոց կո­տորա­ծը Ի դա­րու առա­ջին ամե­նամեծ ջարդն է։ Ցե­ղապաշտ թու­րա­նական դա­հիճը գլխա­տեց գիւ­ղա­ցինե­րէ, ար­հեստա­ւոր­նե­րէ, քա­ղաքի բնա­կիչ­նե­րէ բաղ­կա­ցող ամ­բողջ մի ժո­ղովուրդ։ Մարդկու­թեան թշնա­մի ազ­գայնա­կանու­թե­նէ մո­լորուած խու­ժա­նը իր հա­րազատ երկրին վրայ եւ հա­զարա­մեայ մշա­կոյթ կեր­տած ազգ մը կը բնաջնջեց։ Այսքան մեծ ու ամօ­թալի խայ­տա­ռակու­թեան գրա­կանու­թեան նիւթ չդառ­նալն ալ զատ ամօթ մը պէտք է հա­մարուի։

Միւս կող­մէ ես այս նիւ­թը գրե­լու հա­մար անձնա­կան պատ­ճառ մըն ալ ու­նիմ։ Մեծ մայրս կո­տորած­նե­րու ժա­մանակ 13-14 տա­րեկան պա­տանի մը եղած է։ Մեծ հօրս եր­րորդ կինն է։ Կ՚ըսէր թէ Պիթ­լի­սի հա­յերէն է։ Կը պատ­մէր թէ որմնա­դիր եղ­բայրը սպան­նուած է իր քիւրտ գոր­ծընկե­րոջ կող­մէ։ Մենք ու­թը քոյր-եղ­բայր էինք եւ մեզ մեծ մայրս խնա­մեց։ 1970-ին երբ մե­ռաւ, ես հա­զիւ տա­սը տա­րեկան էի։ Ան իր գլխէն ան­ցածնե­րը կը պատ­մէր։ Ար­դէն Տի­յար­պէ­քիրի մէջ շատ կը խօ­սուէր այս մա­սին։

*Ա.Չ.- Ու­րեմն մեծ մօր հէ­քեաթո՞վ սկսաք գրե­լու։

Սեր­տար Ճան- Մա­հապարտ էի ու ամէն վայրկեան կը սպա­սէի կա­խաղա­նի պա­հը։ Կի­սով հայ, կիսով քիւրտ ըլ­լա­լով պա­տաս­խա­նատուու­թիւն կը զգա­յի այս նիւ­թի շուրջ։ Ար­դէն 1985-էն ի վեր մեծ մօրս պա­տումնե­րը գրա­կան ոճով շա­րադ­րել սկսած էի։ Բան­տի մէջ ու­նե­ցայ ուրֆա­ցի, մշե­ցի, վա­նեցի քիւրտ բա­րեկամ­ներ, որոնցմէ եւս լսե­ցի ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին։ Նոյն ժա­մանակ բան­տախցի­կի յա­տակը կը փո­րէինք փա­խուստի ճամ­բայ մը բա­նալու հա­մար։ Մենք դեռ այդ փա­կու­ղին չա­ւար­տած մեզ ղրկե­ցին Ատա­նա Սէյ­հա­նի ար­գե­լանո­ցը։ Գիր­քը հոն աւար­տե­ցաւ։

*Ա.Չ.- Գի­տէիք Թուրքիոյ մէջ հայ­կա­կան խնդրի թա­պու մը ըլ­լա­լը, չէի՞ք վախ­նար։

Սեր­տար Ճան- Գիր­քը երբ տպա­րան ղրկե­ցինք, ար­դէն հա­ցադու­լի մէջ էինք։ Հա­ցադու­լը վե­րածած էինք մա­հուան ծո­մապա­հու­թեան։ Ես կ՚երա­զէի մա­հանա­լէ առաջ գիր­քը տպուած տես­նել։ Ար­դէն որոշ կան­խա­միջոց­նե­րու դի­մած էի։ Պատ­ժա­կան Օրէն­քի 141 եւ 142-րդ յօ­դուած­նե­րը շրջան­ցե­լու հա­մար չէի գոր­ծա­ծած «հայ» կամ «իս­լամ» բա­ռերը։

*Ա.Չ.- ԹԻՔ­ՔՕ-ի աւան­դութե­նէն կու գաք այդ կարզմա­կեր­պութիւ­նը ի՞նչ մեր­ձե­ցում ու­նէր հայ­կա­կան խնդրին։

Սեր­տար Ճան- ԹԻՔ­ՔՕ այս խնդրին մէջ շատ յա­ռաջ­դի­մական էր։ Ազ­գա­յին խնդրի մա­սին մեր բո­լոր խորհրդակ­ցութիւննե­րուն կը վի­ճէինք նաեւ Հայ­կա­կան ցե­ղաս­պա­նու­թեան շուրջ։ Թուրքիոյ յե­ղափո­խական կազ­մա­կեր­պութիւննե­րուն մէջ ԹԻՔ­ՔՕ ամե­նաշատ հայ ան­դամնե­րու ու­նե­ցողն էր։ Շար­ժումի առաջ­նորդնե­րէն մէկն էր Օր­հան Պա­քըրը, կամ իրա­կան անու­նով Ար­մե­նակ Պա­քըր­ճըեանը։ Նոյն տա­րինե­րուն Կար­պիս Ալ­թը­նօղ­լու ալ կը հիմ­նէր ԹԿՓ-ՄԼ անուն կազ­մա­կեր­պութիւ­նը։

*Ա.Չ.- Իսկ ինչպէ՞ս տպուեցաւ գիր­քը։

Սեր­տար Ճան- 1991-ին բան­տե­րէ ներս ճնշու­մը հա­մեմա­տաբար նուազած էր։ Յա­ջողե­ցայ գիր­քը «Ու­մութ» հրա­տարակ­չա­տուն ղրկե­լ։ Շու­տով որո­շեցին հրա­տարա­կել։ Բայց ետե­ւի կող­քին վրայ Ատ­նան Էօզեալ­չը­նէր ստո­րագ­րութեամբ ծա­նօթագ­րութիւն մը կար, որուն մա­սին հա­զիւ գիր­քը ձեռքս առ­նե­լով տե­ղեակ եղայ։ Այդ գրու­թեան մէջ կ՚ան­տե­սուէր թուրքե­րու պա­տաս­խա­նատուու­թիւնը։ Ես որ­պէս քիւրտ իմ ժո­ղովուրդի ինքնաքննա­դատու­թիւնը կ՚ընէի։ Բայց այդ ինքնաքննա­դատու­թիւնը եր­բեք չէր ար­դա­րաց­ներ ոճի­րին գլխա­ւոր հե­ղինա­կը։ Շու­տով սպա­ռեցաւ առա­ջին տպագ­րութիւ­նը, եւ 1993-ին երկրորդ տպագ­րութիւն կա­տարուեցաւ։ Լսած եմ որ այդ շրջա­նին կա­րեւոր թի­ւով գիրք ֆրան­սա ղրկուած է։

*Ա.Չ.- Ի՞նչ անդրա­դար­ձեր լսե­ցիք։

Սեր­տար Ճան- Շատ ան­գամ դրա­կան տպա­ւորու­թիւններ լսե­ցի։ Հրանդ Տինք գիր­քը կար­դա­լով՝ ին­ծի հետ ծա­նօթա­նալ ու­զած էր։ Փոր­ձեց հրա­տարակ­չա­տան մի­ջոցաւ կապ հաս­տա­տել, բայց անոնք զիս խնա­յելով, իմ հա­ղոր­դակցու­թեան կա­պերը չեն տուած իրեն։ Աւե­լի ուշ, երբ լսե­ցի այս մա­սին, ես ինքս գա­ցի իր քով եւ այդպէս սկսաւ մեր բա­րեկա­մու­թիւնը, որ տե­ւեց մին­չեւ Հրան­դի սպա­նու­թիւնը։

*Ա.Չ.- Գիր­քի բո­վան­դա­կու­թեան մա­սին ալ հարցնել կ՚ու­զեմ։ Վեր­ջերս ակա­նատես­նե­րու վկա­յու­թիւնով հիւ­սուած բազ­մա­թիւ գիր­քեր լոյս տե­սան։ Բայց քու գիր­քիդ մէջ յատ­կա­պէս կը շեշ­տուի սո­վամահ ըլ­լա­լու երե­ւոյ­թը։ Կը պատ­մես նաեւ հայ­դուկնե­րու, յատ­կա­պէս գիւ­ղա­կան տա­րածքնե­րու բնա­կիչ­նե­րու դի­մադ­րութեան փոր­ձե­րը։ Այս բո­լորը ձեր լսած պա­տումնե­րուն մաս կը կազ­մե՞ն։

Սեր­տար Ճան- Մեծ մայրս յա­ճախ կը յի­շէր սո­վի տա­րինե­րը։ Մայրս ալ Բ. Հա­մաշ­խարհա­յին պա­տերազ­մի ժա­մանակ ապ­րուած սո­վը պատ­մած է։ Այդ պա­տումնե­րը զիս այնպէս տպա­ւորե­ցին որ սովն ալ հա­սարակ մարդկանց ցե­ղաս­պա­նու­թեան մաս­նակցե­լուն խթան եղած է։ Իսկ հայ­դուկնե­րու խնդի­րը թե­րեւս ալ դի­տումնա­ւոր կեր­պով քօ­ղար­կուած նիւթ եղած է հա­յոց հա­մար։ Հա­յերը որոշ ամօթ­խա­ծու­թեամբ մը դի­տած են այդ խնդի­րը։ Մինչդեռ ամէն ժո­ղովուրդ կազ­մա­կեր­պուելու եւ ազա­տու­թիւն պա­հան­ջե­լու ար­դար իրա­ւունքը ու­նի։ Այդ իսկ պատ­ճա­ռաւ ես յատ­կա­պէս կը կա­րեւո­րեմ այդ դի­մադ­րութեան ջան­քը։

*Ա.Չ.- Գիր­քի հրա­տարա­կու­թեան վրա­յէն 24 տա­րիներ ան­ցան։ Այդ մի­ջոցին բա­նաւոր պատ­մութեան եւ յի­շողու­թեան հսկայ մա­տենա­շար մը կայ մեր առ­ջեւ։ Դուք ինչպէ՞ս կը դի­տէք 1915-ի մա­սին քիւրտե­րու մեր­ձե­ցու­մը։

Սեր­տար Ճան- Ես չեմ յի­շեր քիւրտ մը, որուն հետ այս մա­սին խօ­սիմ եւ տա­րակար­ծութեան մատ­նուիմ։ Քիւ­տե­րը զի­րենք ար­դա­րաց­նել չեն փոր­ձեր։ Կը գի­տակ­ցին որ պա­տահա­ծը ցե­ղաս­պա­նու­թիւն է եւ այդ իրո­ղու­թեան հետ կ՚ուզեն առե­րեսուիլ։ Ներ­կայ դրու­թեան մէջ քիւրտե­րը հա­մաշ­խարհա­յին չա­փանի­շով ժո­ղովրդա­վարու­թեան ջա­տագո­վը հան­դի­սացան։ Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին իրենց կե­ցուածքն ալ հա­մակ­րանք կը գո­յաց­նէ։

*Ա.Չ.- Գիր­քը անգտա­նելի դար­ձած է։ Նոր հրա­տարա­կու­թեան մա­սին կը խոր­հի՞ք։

Այո, քա­նի մը մանր ճշդումնե­րէ ետք պի­տի ձեռ­նարկենք Գ. հրատարակութեան։