Գիլգամեշի դիւցազնավէպը եւ անոր հայերէն թարգմանութիւնը -Գիւտի մը հետքերով-
ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
Ուրուկ քաղաքի բռնատէրը
Միջագետքի Ուրուկ քաղաքի արքան էր Գիլգամեշը։ Մէկ երրորդով մարդ, երկու երրորդով աստուած էր ան։ Ահազդու տիրակալ։ Մկանաւոր ըմբշամարտիկ։ Հսկայ բռնապետ մը իսկական։ Չէ, յարգելի ընթերցող, այսօր ձեզի պիտի չպատմեմ Գիլգամեշի երկարապատում, երկարաշունչ արկածախնդրութիւնները, թէ ան ինչպէ’ս անմահութեան գաղտնիքին տիրանալու նպատակով ճանապարհորդութիւններ կատարեց, սակայն ձախողելով իրեն թելադրուած բոլոր քննութիւնները, ապարդիւն վերադարձաւ Ուրուկ, հասկնալով, թէ մարդը բարի գործով եւ անունով միայն անմահ կրնայ մնալ։ Յարգելի ընթերցող, սումերական այդ դիւցազնավէպը, աշխարհի ամենահինը, արդէն 12 սեպագիր սալիկներու վրայ ակը կադերէն լեզուով փորագրուած է 4700 տարի առաջ։ Ես ձեզի պիտի պատմեմ, թէ ինչպէ՛ս մէկ այլ արկածնդրութիւն եղաւ այդ պատմութիւնը դասարանի մէջ, աշակերտներով արեւմտահայերէն ընթերցելու փորձս։
Երկրորդ օտար գիրքը
Հարաւային Քալիֆորնիոյ հայահոծ Փասատենա քաղաքի Հայկական Ճեմարանի մէջ մեր դասաւանդած դասերէն մէկը կը պահանջէ, որ աշակերտները ամէն տարի վեց գիրք կարդան, չորսը՝ հայկական գրականութենէն, իսկ երկուքը՝ թարգմանական։ Այդ գիրքերը պէտք է որ պարունակեն բարոյական համամարդկային պատգամ մը։ Այդ պատգամի վերաբերեալ աշակերտը պիտի գրէ աւարտական ճառ մը ու պիտի տայ բանաւոր ներկայացում մը։ Որպէս օտար գրականութեան դիւրըմբռնելի նմոյշ, այս տարի յարմար գտայ ընթերցել աշխարհահռչակ վիպակ մը, «Ալքիմիկոսը», ուր սպանացի հովիւ Սանդիագոն երազի մէջ կը տեսնէ, թէ իր կեանքի նպատակին հասնելու համար պէտք է որ Եգիպտոս ճամբորդէ։ Հոն, բուրգերու տակ թաղուած է իր փնտռած գանձը։
Աշակերտները հաճոյքով կարդացին այդ գիրքը, ապա հարց տուին, Պարոն, երկրո՞րդ գիրքը ինչ պիտի ըլլայ։ Աշխարհի ամենահին պատմութիւնը, Գիլգամեշի դիւցազնական արկածախնդրութիւնները,- պատասխանեցի, առանց գիտնալու, թէ այդ որոշումովս գլուխս մեծ փորձանքի մը մէջ դնելու վրայ էի, եւ ե՛ս ալ, Գիլգամեշի նման պիտի հարկադրուէի երկարատեւ ճանապարհորդութիւններ կատարել, որպէսզի յայտնաբերեմ այդ պատմութեան հայերէն թարգմանութեան գաղտնիքը։
Առաջին խարխափումները
- Ալօ, բարեւ, Գիլգամեշի հայերէն թարգմանութիւնը կ’ուզեմ։ Տասնմէկ հատ։ Եթէ կարելի է նորագոյն հրատարակութիւն մը, ճերմակ թուղթի վրայ, թարմ, փայլուն տպագրութիւն մը, նախընտրաբար պատկերազարդ եւ քարտիզաւոր, որպէսզի աշակերտներուս համար գրաւիչ ըլլայ։
- Պարոն Նորայր, այդ գիրքը չունինք։ Երբեք ալ չենք ունեցած, նոյնիսկ չեմ լսած, որ գոյութիւն ունի։
Աշխարհի ամենահին պատմութեան հայերէն թարգմանութիւնը գոյութիւն չունի՞,- մտածեցի զարմացած։ Որոշեցի քաղաքիս երկրորդ հայկական գրախանութը հեռաձայնել։ Նոյն երկխօսութիւնը… Ինչո՞ւ վհատիլ։ Եթէ լիբանանահայ եւ հալէպահայ աշակերտներս Ալքիմիկոսը կարդացին արեւելահայերէն, որպէս թէ ա՚ն ըլլար իրենց մայրական բարբառը, հետեւաբար, մտածեցի, եթէ Հայաստանի մէջ լոյս տեսած է գիրքը, կարելի է տասնեակ մը օրինակ պատուիրել ու անմիջապէս, լուծում մը գտած ըլլալու վստահութեամբ, այցելեցի հայրենի գրախանութներու կայքէջերը։
Երեւանեան
հրատարակչատուներու աշխարհը
Books.am, Bookinist, Գրքերի Աշխարհ… Չկայ։ Գիլգամեշի հրատարակութիւնը անգտանելի է։ Քանի մը հեռաձայն, քանի մը հաղորդագրութիւն եւս։ Բայց, ապարդիւն։
- Պարոն, հիմա ի՞նչ պիտի կարդանք։
- Հայկական գրականութեան քնարական նմոյշ մը, Խաչիկ Դաշտենցի «Ֆայտոն Ալեք» երկարաշունչ պոեմը։
Այդ զմայլելի պատմութեան ընթերցումը մօտաւորապէս մէկ ամիս պիտի տեւէ եւ ինծի ժամանակ պիտի տայ, որ ես հասկնամ, թէ ի՚նչ է Գիլգամեշի հայերէն թարգմանութեան առեղծուածը։ Չէ՞, որ մենք միջազգային գրականութեան երեւելի եւ աներեւոյթ գոհարները այլ ազգերէն աւելի առաջ թարգմանած ենք։ Յիշեցնեմ, թէ իտալացի վիպագիր Է. Դէ Ամիճիսի «Սիրտը» վիպակը նախ հայերէնի թարգմանուեցաւ, ապա անգլերէնի եւ այլ լեզուներու։
Չեխիա, 1963
Համացանցը… Ան կրնար ըլլալ վերջին յոյսը։ Համակարգչային որոնումներով մտովի ճամբորդեցի Երեւանէն Պոլիս, Վենետիկէն Վիեննա։ Ո՛չ մէկ հետք Գիլգամեշէն… Բայց բախտաւոր օր մը, որոնումներս իրենց առաջին պտուղը տուին, զիս դնելով անսպասելի երկրի մը մեծագոյն կրթական հաստատութեան դարպասին առջեւ՝ Չեխիոյ հպարտութիւնը՝ կայսր Կառլոս Դ.ի կողմէ 1348 թուականին հիմնադրուած, աշխարհի լաւագոյն համալսարաններու ցանկին մէջ պատկառելի տեղ գրաւող Բրահայի համալսարանը։ Ահա այդ համալսարանի արեւելագիտութեան բաժնի հայազգի դասախօսը 1963 թուականին արեւմտահայերէնի թարգմաներ է Գիլգամեշի դիւցազնավէպը։ Իսկ ո՞ւր էր այդ գիրքը։ Նոյնքան կարեւոր հարցում մը. ո՞վ էր այդ թարգմանիչ պատմաբանը։
Խարբերդէն Չեխիա
Գիլգամեշի հայ թարգմանիչը սփիւռքահայ արեւելագէտ Նշան Մարտիրոսեանն է։ Ան 1894 թուականին ծներ է Խարբերդի Խուռնաւիլ գիւղի մէջ։ Միջնակարգ կրթութիւնը ստացեր է Աւստրիոյ մէջ։ 1920-26 թուականներուն Պրահայի համալսարանի մէջ ուսաներ է իմաստասիրութիւն։ 1927 թուականին համալսարանի հրաւէրով դարձեր է դասախօս։ Ն. Մարտիրոսեանը այնուհետեւ մասնագիտացեր է Փոքր Ասիոյ պատմութեան, ինչպէս նաեւ սումերերէն, խեթերէն, ասորերէն, աքքադերէն լեզուներու մէջ։ Յիշեցնեմ, թէ աքքադերէն լեզուով է, որ Գիլգամեշի դիւցազնավէպը գրի առնուած է։ 1930-40 թուականներուն Մարտիրոսեանը խորացեր է հայկական դիցաբանութեան, պատմութեան, ստուգաբանութեան եւ աշխարհագրութեան մէջ։ Ան հրատարակեր է բազմաթիւ աշխատասիրութիւններ եւ յօդուածներ։ Այդ շարքէն է «Խարբերդի շրջանները՝ Հայոց հնագոյն օրրանը» ուսումնասիրութիւնը։ Իսկ 1963 թուականին, ահաւասիկ իսկական յայտնութիւնը՝ Նշան Մարտիրոսեան հայերէնի թարգմաներ է Գիլգամեշի էպոսը։ Իսկ ո՞ւր էր տպագիր գիրքը։
Վաթսունամեայ մռայլութիւն
Ն. Մարտիրոսեանի ընտիր արեւմտահայերէնով մը գրի առնուած թարգմանութիւնը 1963 թուականին լոյս տեսեր է, ո’չ թէ Չեխիոյ, այլ՝ Երեւանի մէջ։ Հայրենի հրատարակիչները պահած են լեզուն, սակայն դասական ուղղագրութիւնը վերածեր են պետականի։ Այս գիւտը պատճառ եղաւ, որ հեռաձայնեմ Երեւանի Վերնիսաժ շուկայի մէջ հնատիպ գիրքերու առուծախով զբաղող բարեկամի մը։
- Պարոն Նորայր, ո՞նց էք։
- Լաւ եմ։ Դուք ինչպէս էք։ Մայրաքաղաքը ինչպէ՞ս է։
- Ամեն ինչ լաւ է։ Սովորական։
- Ինծի նորէն գիրք մը պէտք է։ Գիլգամեշ։ Երեւան, 1963։
Շաբաթ մը ետք Երեւանէն հասաւ Գիլգամեշը։ Գանձ մը գտածի պէս բացի ծրարը։ Բաւական լաւ վիճաի մէջ էր գրեթէ վաթսուննոց այդ հրատարակութիւնը։ Սակայն, աշակերտի համար ո՛չ հրապուրիչ. թեղին-սրճագոյն թուղթ, տեղ-տեղ սեւէն դէպի մոխրագոյն թեթեւցող մելան, մռայլ արտաքին։ Աւելին, գիրքը պատկերազարդ չէր եւ չունէր քարտէզ։ Ո՞ւր էր Ուրուկ քաղաքը։ Ի՞նչ տեսք ունէր Կիլկամեշը։ Ո՞ւր էր Լիբանանի մայրիներու սրբազան անտառը։ Ո՞ւր էր հիւսիսի Արատտա երկիրը, ուր կ՚ապրէր աշխարհի միակ անմահը՝ Ուտնապիշտիմը։
Մե՛նք պիտի տպենք
- Պարոն, գիրքը եկա՞ւ։
- Այո, բայց չեմ կրնար ըսել, թէ ձեզի համար գրաւիչ է։ Առաւելաբար, գրավաճառը միայն մէկ հատ ունէր։ Մեզի տասը հատէն աւելի պէտք է։
- Ի՞նչ պիտի ընենք։
- Մե՛նք պիտի տպենք։
Այժմ մշակած ենք աշխատանքային ծրագիր, որ աշակերտի համար ըլլալու է նաեւ գրահրատարակչական փորձառութիւն մը։ Որոշեցինք, Նշան Մարտիրոսեանի թարգմանութիւնը ընդունիլ որպէս սկզբաղբիւր։ Ամբողջ գրութիւնը, 96 էջ, կը վերագրաշարենք մեսրոպեան ուղղագրութեամբ։ Աջ ու ձախ լուսանցքները որոշեցինք սովորականէն աւելի լայն պահել, որպէսզի այդ տարածութիւնը նկարներ եւ մանր տեղեկութիւններ տեղադրելու համար գործածենք։ Օրինակ. ՈՒՐՈՒԿ։ Սումերի հնագոյն քաղաքներէն մէկը, ԻՆԱՆՆԱ։ Սիրոյ եւ պտղաբերութեան աստուածուհի Անհրաժեշտ է, մտածեցինք, Հին Մերձաւոր Արեւելքի քարտէզ մը դնել անուանաթերթին առջեւ եւ ցոյց տալ տեղանունները։
Գիլգամեշը կը խօսի այլ
լեզուներ
Մտածելով, թէ օտար գրականութեան թարգմանական կամ խմբագրական որեւէ գործ աւելի ճշգրիտ կ’ըլլայ, եթէ համեմատական աշխատանք տարուի, որոշեցինք Գիլգամեշի անգլերէն եւ այլ հրատարակութիւններն ալ ձեռք բերել։ Այժմ մեր շտեմարանի մէջ ունինք Լոնտոնէն եւ Պոլիսէն եկած երկու թարգմանութիւններ եւս։
Ո՞ւր են Գիլգամեշի
պնակիտները այսօր
Գիլգամեշի պատմութեան 12 սեպագիր սալիկներու մեծամասնութիւնը, ներառեալ թիւ 11 սալիկը, որ կը խօսի Մեծ Ջրհեղեղի մասին, այժմ կը գտնուի Լոնտոնի Անգլիական թանգարանի մէջ։ Թիւ 12 սալիկը, որ նախապէս ամերիկեան ընկերութեան մը սեփականութեան տակ կը գտնուէր, երբ յայտնի կը դառնայ, թէ ան Իրաքէն ապօրինի ճամբաներով արտահանուած է, այժմ վերադարձած է Պաղտատ։
Գիլգամեշի պատգամը
Մեր հերոսը, իր երկար ճանապարհորդութիւններէ ետք Ուրուկ կը վերադառնայ։ Ան դարձած է հոգատար տիրակալ մը։ Կը կատարէ շինարարական աշխատանքներ՝ յօգուտ քաղաքի բնակիչներուն։ Ապա իր ամբողջ պատմութիւնը կապոյտ թանկագին սալիկներու վրայ փորագրել կու տայ ու զանոնք կը թաղէ քաղաքի պարիսպներու տակ, որպէսզի յաջորդ սերունդները կարդան այդ պատմութիւնը եւ հասկնան, թէ մարդը անմահ է բարի գործով։
