Գիտելիքի պաշար եւ երաժշտութեան վայելք
ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Մեծն Կոմիտասի ծննդեան 150-ամեակի ձօնուած երկօրեայ միջոցառումը կատարուեցաւ մեծ յաջողութեամբ։ Սեւան Աթաօղլուի նախաձեռնութեամբ 24-25 Մայիս թուականներուն Ղալաթիոյ երբեմնի յունական նախակրթարանի մէջ կայացող միջոցառումը իր բազմաբնոյթ բովանդակութեամբ մեծ ուշադրութեան արժանացաւ։
Միջոցառումը կը հովանաւորէր Սուրբ Խաչ Դպրեվանքի խնամակալութիւնը։
24 Մայիսի երեկոյեան երաժշտագէտ տոց. Պուրճու Եըլտըզի բացման ճառը նիւթ կ՚ունենար «Կոմիտաս Վարդապետը՝ Իբրեւ Թուրքիոյ երաժշտական հետազօտութիւններու պատմութեան նախաձեռնարկ կերպարը»։
Այս խորագիրին ներքեւ Պուրճու Եըլտըզ նախ ամփոփ տեղեկութիւններ փոխանցեց Կոմիտասի կենսագրութեան մասին։ Ապա ան ծանրացաւ մեծ երաժշտագէտին բանահաւաքման աշխատութիւններուն վրայ։ «Սխալ եւ չափազանցեալ է, այն վարկածը, ըստ որու Կոմիտաս քայլ առ քայլ շրջած է Արեւմտեան Հայաստանի տարածքը եւ հաւաքած բազմաթիւ երգեր։ Կոմիտաս վարդապետ իր բազմազբաղութեան մէջ, թէ ֆիզիկապէս եւ թէ նիւթապէս չունէր այդ կարողութիւնը։ Բայց ունէր շատ աւելի ձեռնտու առիթ։ Իր ուսանած, ապա ուսուցչագործած Գէորգեան ճեմարանի սաները կու գային Արեւմտեան Հայաստանի զանազան գաւառներէն եւ Կոմիտաս մեծ բծախնդրութեամբ եւ զգուշութեամբ կը գրառէր իրենցմէ լսած տարբեր բնոյթի երգերը»։
Պուրճու Եըլտըզ լայն գիտելիքներ փոխանցեց նաեւ վարդապետի հոգեւոր երաժշտութեան բնագաւառէն ներս տարած աշխատանքներու մասին։ Ներկայացուց վարդապետի «Հայ Ազգային Երաժշտութիւն» սահմանումով երաժշտական ոճ մը բնութագրելու ջանքերը։
Ատենախօսը առանց թաքցնելու մեծ վարդապետի նկատմամբ իր համակրանքը կը պահէր երաժշտագէտի յատուկ զսպուածութիւն, որու հետեւանքով աւելի գիտական մերձեցումով կը մօտենար վարդապետի թողած մեծ ժառանգի նշանակութեան։ Կ՚ընդգծէր կարգ մը երեւոյթներ, որոնք ներկայ ժամանակներու ընկալումով բոլորովին տարբեր կրնան դիտուիլ, բայց վարդապետի ապրած շրջանին խիստ այժմէական էին։
«Այսօր մենք երաժշտական ոճերը ազգային սահմանումէ աւելի կը դիտենք տարածաշրջանային յատկութիւններով։ Կը խուսափինք այս կամ այն ոճին ազգային պիտակ մը կպցնելէ։ Բայց Ի. դարու սկիզբներուն հասկացողութիւններով ազգայինի սահմանումը շատ աւելի կենսական չափանիշ էր եւ պէտք էր ընդգծել։
Ատենախօսը իր այս միտքերը կը հիմնաւորէր նաեւ ընկերաբան Մելիսա Պիլալի հետ կատարած ուսումնասիրութիւններուն վրայ։ Նաեւ կ՚աւետէր թէ այդ ուսումնասիրութիւնը մօտ ապագային կը հրատարակուի Օսման Քէօքերի «Պիր Զամանլար» Հրատարակչատան Մատենաշարէն։
Այս բովանդակալից զեկոյցէն ետք հանրածանօթ կիթառահար եւ երաժշտագէտ Արի Հերկել եւս միացաւ Պուրճու Եըլտըզին եւ անոնք միասնաբար ներկայացուցին Կոմիտաս վարդապետի գրառած թրքերէն եւ քրտերէն երգերու հաւաքածոյի պատրաստման փուլը։ Այս մասին նշեցին Կոմիտասի արխիւի վրայ Ռոպեր Աթայանի ուսումնասիրութիւնով լոյս տեսած հրատարակութիւնները։
Այստեղ պարտինք նշել, թէ Ռոպեր Աթայանի Միացեալ Նահանգներ գաղթելէն ետք նոյն արխիւի վրայ ուսումնասիրութիւններ, հետազօտութիւններ կատարած էր նախկին պոլսահայ Տիրան Լոքմակէօզեան եւ երեւան բերած էր բացի թրքերէն երգերու ձայնագրութենէ, Կոմիտաս վարդապետի գերմաներէն ստեղծագործութիւնները։ Սայաթ Նովա երգչախումբի նիւթական օժանդակութեամբ կատարուած այդ յայտնաբերումները նախորդ տարի հրատարակուեցան Երեւանի մէջ։ Այս առթիւ Ծովինար Լոքմակէօզեան «Ակօս»ի մէջ լոյս տեսած յօդուածով կը պատմէր թէ Կոմիտասի այլազգի երաժշտութեան ձօնուած աշխատութիւնները ինչպէս անտեսուած, նոյնիսկ «Աշակերտական գործ» անուանելով արժեզրկուած էին Հայաստանի երաժշտագէտներու կողմէ։
Պուրճու Եըլտըզ եւ Արի Հերկելի «Երգարան» ծրագրի մասին բացատրութիւնները աւարտին հասան սոյն ձայնապնակէն երգերու կատարումով։ Այստեղ Ռուբէն Մելքիսեթօղլու քլարինեթով, Արի Հերկել կիթառով, Էօզճան Կիւլ տուտուկով ընկերակցեցան Պուրճու Եըլտըզի եւ ամուսնոյն Այթեքին Աթաշի երգերուն։
«Կոմիտասեան Օրեր» ընդհանուր խորագիրով ներկայացող միջոցառումը ունէր ակադեմական բարձր որակ եւ այդ որակին համապատասխան ունկնդիրներու զանգուած մը։
Յաջորդ օր դահլիճը դարձեալ լեցուն էր հետաքրքիր զանգուածով, որոնք այս անգամ մեծ ուշադրութեամբ հետեւեցան Սուրբ Երրորդութիւն եկեղեցւոյ փոխ երաժշտապետ Մուրատ Իչլինալչայի «Հայ եկեղեցական երաժշտութեան մէջ Կոմիտաս վարդապետի ժառանգը» խորագրեալ զեկոյցին։ Մուրատ Իչլինալչա հանգամանօրէն նկարագրեց նախակոմիտասեան շրջանի շարականի երգեցողութեան ոճը, ներկայացնելով անոր կրած փոփոխութիւնները, ժամանակի երաժշտական ճաշակներու ազդեցութեան տակ։ Ապա ան իր հետ ունենալով դպիրներ Արտա Քապատայը եւ Մուրատ Մենեքշեն, երգեց Կոմիտասեան հոգեւոր երաժշտութենէն նմոյշներ։ Երգեց նաեւ Կոմիտասի անունով համարեա նոյնացած «Կռունկ» երգը, որ իր բնագրով կը դասուի որպէս միջնադարեան հայերէն եւ բազմաթիւ աղբիւրներու մէջ կը վերագրուի Նահապետ Քուչակի։ Ապա իբրեւ ժամանակի թելադրանքով կատարուած յօրինում, դպիրներու եռեակը այս անգամ կատարեց «Ո՜վ մեծ ազգանչ դու լեզու» երգը որ, յօրինուած էր գիրերու գիւտի 1500-ամեակին։
Այս յաջող եւ շահեկան զեկոյցին յաջորդեց նոյնքան հետաքրքրական մի այլ զեկոյց այս անգամ Եքթան Թիւքեըլմազի կողմէ։ «Երաժշտական ձայնագրութեան մէջ հայերը, հայրենիքէն սփիւռք երաժշտական արտադրութիւնը եւ Կոմիտաս վարդապետի 1912 թուի Փարիզեան ձայնագրութիւնները» խորագրի ներքեւ Եքթան Թիւրքեըլմազ արտայայտուեցաւ 1903-ին թուարկուած առաջին հայերէն ձայնագրութիւններէն սկսեալ ձայնապնակներու ոդիսականին։ Թիւրքեըլմազի համաձայն հայերէն երգապնակներու արտադրութեան մէջ կարեւոր նշանակութիւն ունին ամերիկեան ընկերութիւնները։ Հոն բացի հայերէն ձայնագրութիւններէ, հայ եւ յոյն երգիչ եւ նուագածուներու կատարումով ձայնագրուած է մեծ թիւով թրքերէն ձայնապնակներ եւս։
Պատմական բնոյթ ունեցող այս խիստ շահեկան զեկոյցը ափսոս, որ զոհը դարձաւ թեխնիքական դժուարութիւններու։ Եքթան Թիւրքեըլմազ միջոցառման կը մասնակցէր սքայփի դրութեամբ Պեռլինէն եւ յաճախ ապրուեցաւ ձայնի եւ տեսագրութեան խանգարումներ։ Երեւոյթ մը, որ դժուար հետեւելի դարձուց Եքթան Թիւքեըլմազի զեկոյցը։
Յաջորդեց այս անգամ հանրածանօթ պարուսոյց Յակոբ Կիւլեչի ելոյթը, որ հիմնուած էր Կոմիտաս վարդապետի ձայնագրած պարեղանակներու հիման վրայ։ Յակոբ Կիւլեչ բովանդակալից տեղեկութիւններ տուաւ հայ ազգագրական պարերու մասին, անոնք յստակօրէն զանազանելով բեմայնացուած պարային յօրինումներէ։ Ապա ներկաները հրաւիրեց միասնաբար շուրջպար բռնելու, ուր եւս բացատրութիւններով ճոխացուց պարը։
Օրուայ վերջին ներկայացումը իր տեսակին մէջ աննախադէպ էր։ Քարատենիզ Թեքնիկ համալսարանի դասախօս տոց. Թունճէր Էօնտէր դասական կիթառի յարմարեցուած Կոմիտասեան եօթը երգերով բերաւ իր մասնակցութիւնը։ Այստեղ ուշագրաւ էր թէ Թունճէր Էօնտէր խորապէս կը թափանցէր կոմիտասեան երգերու բնաշխարհիկ յատկութեան։ Ան իւրաքանչիւր կատարումէ առաջ կը փոխանցէր լրացուցիչ տեղեկութիւններ, որոնք երբեմն նոր յայտնութիւն կրնային դառնալ ունկնդիրներու համար։ Օրինակի համար այս տողերու հեղինակը միշտ կարծած է, թէ «Ալ այլուղս» ծանօթ երգը սիրոյ զուգերգ մըն է։ Մինչ Թունճէր Էօնտէր զայն կը ներկայացնէր ամուրի կնոչ մը ողբերգը ըլլալով։ Նմանապէս հայ գեղջուկ երգերու շարքէն նշանաւոր «Ել ել»ը իր հրաշալի դաշնաւորումով հմայեց բոլորին։ Կոմիտաս վարդապետի շատ անգամ խմբերգային կատարումներու կամ մենակատարումներու համար դաշնաւորած ստեղծագործութիւնները նախապէս լսած էինք լարային քառեակի վերածուած ձեւով։ Իսկ դասական կիթառի յարմարցուած այս նոր մեկնաբանութիւնները բոլորովին բացառիկ հորիզոններ կը բանային մեր դիմաց։
Սեւան Աթաօղլու իր առանձին ջանքերով գլուխ հանած է հսկայական գործ մը, թէ իր ակադեմական բարձր մակարդակով եւ թէ Կոմիտաս վարդապետի հետզհետէ դասականացած երաժշտական վաստակին նոր երանգ մը տալու յատկութեամբ։
Միջոցառումի մասնակիցները, որոնց մէջ կարեւոր համեմատութիւն կը կազմէին նաեւ ոչ հայեր, յագեցումի եւ հիացումի տպաւորութիւններով բաժնուեցան Ղալաթիոյ նախկին յունական նախակրթարանէն։
