Kesab’ın adı kaldı

CELAL DENİZ

Gazete ve televizyon haberlerinde Suriye bölgesinde Kesab kasabasında yaşlı Ermenilerin Hatay’ın Samandağ ilçesine bağlı Ermeni köyü Vakıflı’ya getirilme öyküsünü farklı kalemlerden farklı bir şekilde öğrendik.

Yeşiller ve Sol Gelecek Partisi olarak Vakıflı köyünde misafir edilen Kesablı Ermenileri ziyaret etmek dayanışmalarımızı iletmek, partimizin tarihle yüzleşme üstüne politikalarına denk gelen bir davranış olacaktı. Öyle de yaptık. Sekiz parti üyesi olarak Antep’ten Hatay’a doğru yola çıktık. İçimde tarif edilmeyen karmaşık bir duygu yaşıyordum. Yaşlı Ermenilerle görüşmeye gidiyorduk ancak, ben sanki doksan dokuz yıllık acıya dokunmaya, ortak olmaya, geçmişimizle yüzleşmeye gidiyordum.

Yaşamımda birçok Ermeni arkadaşım, yoldaşım olmuştu. Ancak bu ziyarete giderken içimde utanç ve suçluluk duygusu gittikçe kabarıyordu. Geçmişimizle gerçek anlamda hesaplaşmış mıydık? 

Ben bu düşüncelerle kıvranırken Halim Şefik Güzelson’un dizelerini mırıldanırken buldum kendimi. Şair diyordu ya bir şiirinde: ‘Konuştur beni / konuştur beni / en çok sustuğum yerden kanıyorum’

Yıllar önce ‘geçmişin karanlık kalan her yönü bugünü iki misli karartır’ diye yazmıştım. Bugün bu yüzleşme bir başlangıç olur umuduyla Vakıflı Köyü’ne varmıştık.

Köyün girişinde bir çay bahçesi karşıladı bizi. İnsanlar çay bahçesine kahvaltı yapmaya gelmişlerdi. Köyün yerlisi olup İstanbul’da yaşayan Misak Hergel’i aradım telefonla. Hemen telefonda, köyümüze hoş geldiniz deyip bizi kilise yönüne çağırdı.

40 yıllık dost gibi

Arabalarımızdan inerken sanki 40 yıllık dost gibi karşıladı bizi Misak Bey. Misak Hergel’i tanımayanlar konuşmasına bakarak bir Antakya yerlisi sanabilirdi. Kilisenin kapılarını açıp bizi içeriye alan Misak Bey hemen köyün ve kilisenin tarihinden söz etmeye başladı. Kilisede bir din adamı varmış. Ancak İskenderun’da da Ermeni kilisesi olduğundan bir Pazar İskenderun’da bir Pazar Vakıflı’da oluyormuş. Tanışma imkanımız olmadı. Ayin sırası İskenderun’da bulunan kilisedeymiş. 1994 yılında Necmettin Erbakan’ın iktidar ortağı olduğu zamanda kilisenin restorasyonu için izin istenmiş ve yeni bir kilise yapımına izin alınmış.

Vakıflı Köyü’nün adı esasında Vakıf Köy imiş. Vakıf, ‘lı( ekini 1950’li yıllarda almış. Köy Musa Dağı eteklerinde her yanı limon ve portakal bahçeleriyle dolu şirin bir Ermeni yerleşkesi. Musa Dağı eteklerinde 5 tane Ermeni köyü varmış. Yoğun oluk, Hıdır bey gibi köylerde yaşayan Ermenilere 1939 yılında çıkan yasayla mülkünü satma ya da bir başkasına devretme hakkı olmadan başka ülkelere göç edebilme hakkı tanınmış. Köylerden ayrılmak istemeyen az sayıda Ermenilerde zamanla Vakıflı’ya yerleşmişler.

Vakıflı’da 85 kişi kadar insan yaşıyor. Ancak köyde sürekli yaşayanların sayısı 30 kişi kadarmış. Köyde üreticiler için bir kooperatif girişimi de varmış.

Samandağ’a 5 kilometre olan Vakıflı köyü civarındaki Alevi köylerinde yaşayanlarla Vakıflı Köyü sakinleri arasında hiçbir biçimde sorun yaşanmamış, yaşanmıyormuş. Bize bu bilgileri aktaran Misak Bey’e Kesab’dan gelen misafirleri görme isteğimizi hatırlatmasak daha anlatacak çok şeyi olduğunu söyleyebilirim.

Misafirlerin kaldığı köyün iki misafirhanesi var. İlk misafirhaneye geldiğimizde misafirhanenin bahçesi oldukça kalabalıktı. Kameralar kurulmuş kimi röportaj yapıyor, kimi fotoğraf çekiyordu. Misafirhane bahçesinde köy muhtarı Berç Kartun ile tanışıyoruz. Daha sonra vakıf başkanı Cem Çapar’la da tanışma fırsatımız oluyor.

İnsanların yüzlerindeki gelecek kaygısı

Biz bahçede otururken misafir edilen Kesablı Ermenilerde yanımıza geliyorlar. Gurubumuzun tek kadını olan Berfin elindeki çiçeği Agop Curyan ve kardeşlerine veriyor. İnsanların yüzlerindeki gelecek kaygısı kırmızı, beyaz, pembe, yeşil, mor, sarı renkte çiçeklerin üzerine bir gölge gibi düşüyor.

Gelen gidenleri artık kanıksamışlar sanki Kesablı misafirler. Gelenlerin benzer soruları, benzer konuşmalar sanki bir tekrara dönüştüğünden sıkılmış gibi görünüyorlar. İçlerinde çok iyi Türkçe bilenler de var. Medyaya yansıyan bilgiler kırık dökük dökülüyor ağızlarından. Önce bilinen öykünün bir kısa özetini paylaşmak isterim yeniden.

İki kadın Ermeni Kesab’dan Vakıflı’ya getiriliyor. Ardından bir hafta sonra 19 kişi daha geliyor. Bir genç kadını saymaz isek 50 yaşından 95 yaşına kadar farklı yaşlarda kadın erkek var gelenler arasında. Kimileri hasta, yatağa bağlı durumda.

Yayladağı Kaymakamlığı tarafından gece saat 22.30 civarında köye getirilen misafirler günlerdir üzerlerinden çıkarılmamış elbiseleri, ayakkabıları ile perişan durumda gelmişler. Kimi yaşlıların ayakları bir balon gibi şişkin durumda. Psikolojik bir çöküntü içinde olan misafirler Vakıflı köyü sakinleri ile ortaçağ Ermenilerinden kalma aynı ortak dili aynı ağızı konuştuklarından kısmen rahatlamış görünüyorlar. Konuştukları dil Ermenice de olsa her iki kesimde Arapçadan etkilenmiş bir şiveye sahip görünüyorlar. Gerek Musa Dağı eteklerinde bulunan Ermeni köyleri gerekse Suriye’de bulunan Kesab tarih içinde İskenderun sancağına bağlı olduklarından sadece dil birliği değil, ortak bir tarih birlikleri de var.

Kesab’da bulunanlara ne oldu?

Yanımıza önce Agop Curyan geliyor. 75 yaşında. Derdini anlatacak kadar güzel Türkçe biliyor. Diğer iki kardeşinin daha az Türkçe bildiğini söylüyor. Suriye’de savaş öncesi nasıl bir yaşamları olduğunu soruyorum, şöyle yanıt veriyor: “Gayet normal yaşayıp gidiyorduk. Toprağı ekip biçiyorduk. Siyaset nedir bilmedik ilgilenmedik. Köyümüzde Aleviler de vardı. Bir arada yaşıyorduk. Yirmi beş gün kadar önce köyün yakınlarında bombalar patladı. Çatışmalar yaşandı. Bir ara askerler çekildiler. Köyümüze (eliyle işaret ederek) uzun sakallı eli silahlı insanlar doldu. Bizi bir araya topladılar. Alevi olmadığımızı öğrendiklerinde ‘Size bir şey yapmayacağız’ dediler. ‘Alevi olsaydınız sizi keserdik’ diye de eklediler.”

“Kesab’da bulunanlara ne oldu?” diye sorduğumda “Parası ve makinası (araç) olanlar Lazkiye’ye kaçtılar. Onlar önceden haber almışlar El Nusra’nın geleceğini” diyen Agop “Bizi Halep yolunda bir çiftliğe götürdüler. 15 gün orada kaldık” sözleriyle yanıt veriyor. Ben köyünüze dönmek ister miydiniz dediğimde gözlerini uzaklara dikerek “Elbette köyümüze dönmek umudunu taşıyoruz. Biz burada çok hürmet görüyoruz ancak biz üretmeye çalışmaya alışmışız. Biz sadece ikramla yaşayamayız kendimiz yapıp kendimiz yemek istiyoruz’’ dedi. Agop’a evlerinizi Kesab’ı işgal eden militanlar mı yağmalıyor yoksa başkaları mı dediğimde bizzat militanlar diyor.

Agop Curyan’ı dinlerken Büyük hesapların, ulusal ve uluslararası siyasetin siyasetten uzak insanların yaşamlarını nasıl etkilediklerini düşündüm. Amin Maalouf’un Doğudan Uzakta adlı kitabında bir replik var anımsadım “Sen siyasetle uğraşmazsan siyaset seninle uğraşır” diye. Agop siyasetle uğraşmasa da siyasetlere dayalı savaşların bir mağduru olmaktan kurtulamamış.

Sonra Antep’ten Halep’e giden Ermenilerden 2 kişi var bir tanışın dediklerinde bir başka heyecanla gurubun tümü onların kaldığı odaya gitmek istedik. Ancak yaş ve hastalık durumunu dikkate alarak 3 kişi odalarına gittik. Odada bir çift kişilik bir de tek kişilik yatak var. Tek kişilik yatakta bir nine var. Çift kişilik yatağın kenarında oturmuş 91 yaşında Nersis Tangukyan ile 66 yaşında Anahid Aharonyan var.

Anahid tipik bir Antepli. Kesab’dan gelen bir Ermeni olduğunu bilmesek Antep’in yerlisi sanabilirdik. Bizi şaşırtacak düzeyde Türkçe/Anteplice konuşması bizi oldukça sevindirmişti. Sanki daha dün Antep’ten taşınmış biri gibiydi. İstanbul’a giden bir Antepli bile şivesini değiştirebilirken Anahid sanki etrafında hep Antepliler var da şivesini değiştirmemiş gibiydi. Havuş (avlu, bahçe anlamında) demesi bile bizi gülümsetmeye yetti.

Bu hayat dolu kadınla konuşmaya nereden başlasak diye kıvranmaya başladım. Sen hep Kesab’da mı yaşadın diye sordum. “6 ay Halep’te 6 ay Kesab da yaşıyorum” dedi. Halep’te Nersis Tangukyan ayakkabı üreten bir işletmenin sahibiymiş. ‘‘Neredeyse savaş başlayalı iki buçuk yıldan beri muamelat (işyeri) kapalı. Şu anda ne durumda, makinalar yerinde duruyor mu durmuyor mu bilmiyorum’’ diyor. Gurubumuzun fotoğraf çekme gönüllüsü doktorun Kürt olduğunu öğrendiklerinde Anahid, Nersis’i göstererek ‘‘Bunun yanında 20 den fazla Kürt çalışıyordu. Onları çok seviyorduk’’ diyor ve ekliyor ‘‘biz din dil farkı bilmeden hep birlikte bir arada yaşıyorduk. Nereden başımıza bunlar geldi bilmiyorum ki?’’

Anahid konuşurken duygulanıyor. El Nusra militanlarına ‘‘bizi öldürün ‘‘ dedim diyor. Siz Alevi değilsiniz size dokunmayacağız dediklerini aktarıyor. Halep’te Nersis’in evi Muhalif gurupların savaş karargahına dönüşmüş. 5 gün silahların bombaların gölgesinde yaşamışlar. Kesab’a giderek savaşın sıcaklığını yaşamayacaklarını düşünmüşler. Savaş bizi burada da buldu diyor mırıldanırcasına Nersis. Anahid  Halep’te evden dışarı çıktığınızda akşam eve döner misiniz belli değil diyor. Kaç kez tekrarlıyor. Belli ki yaşadıklarından etkilenmiş. Nersis çiftlikte 15 gün yaşadıklarından çok etkilenmiş. Ayakları balon gibi şişmiş. Kürsüde saatlerce oturmuş. Bir battaniye verdiler bize diyor. Nersis’e Antep ile ilgili geçmişlerini soruyorum. ‘‘Büyük babam değirmenciymiş. Doktor Şıvıt ile (Amerikan Hastanesi hekimlerinden. O dönemde misyoner biri olarak tanınırmış Antep’te) birlikte ava giderlermiş’’ diyor.

Anahid, “Kağıtlarımızı aldılar. Bizi Beyrut’a göndermek istiyorlar. Ne yapalım gideriz hem benim de akrabalarım orada vardır’’ diye ekliyor. Kesab’dan ne kadar insan kaçtı diyorum. Tam sayı vermemekle birlikte 3 bin kişiden fazla diyor.

Daha birçok misafir ile tanışıyoruz. Hepsinde belirsizliğin yarattığı bir ruh hali hâkim. Odalarında dinlenmede olanları rahatsız etmek istemiyoruz. Anlatılanlar birbirlerinin benzeri gerçek birer insan hikâyeleri.

Dayanışmanın gerekliliği

Birleşmiş Milletler insani yardım kuruluşlarından gelenler var. Bazı İslami yardım kuruluşlarından gelenlerle karşılaştık. Hatay yardımlaşma Derneği üyeleri ikinci kez ziyarete gelmişler. Kameralar çalışıyor kim nedir pek ilgilenmiyoruz. Kızılay gelenlere giysi ve gıda yardımında bulunmuş. Civar Alevi köyleri yemek yapmak için sıraya girmişler. Vakıflı köylüleri soydaşlarından ziyade savaş mağdurlarıyla insani bir dayanışmanın gerekliliğinin altını çiziyorlar. Bir doktor ile karşılaşıyoruz. Gelenleri sağlık taramasından geçiriyor. Yayladağı kaymakamlığı salt prosedür yerini bulsun diye sağlık taraması yapsa da bir doktorun yardımına ihtiyaç duyulmuş belli ki.

Sonra bir psikolog ile karşılaşıyoruz. Yedikule Ermeni hastanesinden gelmiş. Gelenlerle konuşuyor notlar alıyor. Konuşmalarını Ermenice yapıyor. Misafirler kadar biz de mutlu oluyoruz bu insani dayanışmadan.

Zaman hızla akmış. Biz gerek Misak Bey’le gerekse gelen misafirlerle sohbetten farkına varamamışız zamanın akışını. 21 Kesablı Ermeni’nin ‘sıradan hayatlarına tanık olunca 1909 ,1915 yıllarında yaşananları anlamaya çalışıyorum. Adana’dan Antep’e, Diyarbakır’dan Muş’a sürülen, öldürülen yerlerinden yurtlarından edilen insanları düşünüyorum. Onlar da birer Agop’tu, Nersis’ti, Anahid idi. Ulusal ve uluslararası siyasetin mağdurlarıydı. Bir günde sıradan hayatları bile değişen Kesablılar yaşadıkları bu topraklara dönebilecek miydi? Antep’ten giden Ermeniler de bir gün dönebilme umudunu koruyarak sürgün kafilelerine katılmışlar. Ne ki ancak torunları Amerika’dan Ermenistan’dan gelip sadece dedelerinin yaşadıkları evleri görebilmişler.

Bugün Antep’te 3 tane ayakta bulunan kilise var. Biri benim de içinde yattığım, yıllarca cezaevi olarak kullanıldıktan sonra şimdi cami olarak kullanılmakta. Bir diğeri ise bugün Atatürk Müzesi haline getirildi. Üçüncü olarak yıllarca bir fabrikanın (Bizzat Mustafa Kemal tarafından Ersoy ailesine verilmiş araziler içerisinde ) deposu olarak kullanılan bugün de Kültür merkezi olarak restore edilen bir kilisedir.

Sahi Kesablılar da yıllarca huzurla yaşadıkları topraklara dönecekler mi? Yoksa malları mülkleri yakılıp yıkılacak, talan edilecek tarih tekerrür mü edecek? Kesab’ın adı olsa da yaşayanlarının tüm izleri öncekiler gibi silinecek mi? Yüzyıllık acılarına yeni acılar mı eklenecek bilinmez….