Քէն, Խզում, Գարշանք
ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ
(Սեն Ռաֆայէլ)
Ատելութիւններէն սոսկալին այն է, երբ
անոնք այնքան պիղծ են եւ մոլեգնած,
որ պէտք է քրտնաջան աշխատիլ
անոնց դէմ պայքարելու համար։
Մարի դը Ագուլտ
Իսփիւռս աշխարհի վերջին երեք տասնամեակին շատ երեւոյթներ ու կարեւոր փոփոխութիւններ տեղի ունեցած են, որոնցմէ ամենակարեւորը մեզ համար ՀՀ երրորդ պետականութեան ստեղծումն էր, յաւերժ թուացող փլուզուած նախկին խորհրդային կարգերու փլատակներու վրայ։ Կորպաչովն1 էր այդ անկումի հիմնական ճարտարապետը, երբ մեր պետական վերակառուցումը սաղմնային վիճակին էր, մեր քաղաքական այրերը2 իմաստութիւնը փորձը եւ անհրաժեշտութեան պահանջը չունեցան, կամ ընդունակ չէին հասկնալ ու ստեղծել համայն հայութեան կարիքներուն համապատասխան սահմանադրական հիմունքներով հասարակական կառոյց։ Մեր նշանաբանը պիտի ըլլար վերականգնում։ Պիտի չանդրադառնամ մեր առջեւ ծառացած դժուար պայմաններուն եւ արգելքներուն, բայց ծայր առաւ իրար յօշոտումն ու անսահման ատելութիւնը, մինչեւ իսկ բնակիչներու մի ստուար մասին թուրք անուանելով եւ եղած նեղ սահմանափակ միջոցներու աներեւակայելի մսխումով ու թալանով։ Կը տանէին հնարաւոր ամէն ինչ, իսկ միւսները որ չունէին այդ հնարաւորութիւնը՝ լքած կը հեռանային երկրէն եւ սկսաւ արտագաղթի համաճարակը։
Իրաւ է որ անցեալի սխալները տեսնել եւ մեկնաբանելը հեշտ է, յաճախ աննպատակ, միայն թէ անտարբեր լռութիւնը եւս մեղսակցութեան համազօր է։ Լռութիւնը բանի մը ապացոյց է, կը ստանանք՝ զուտ արժանին։ Դժուար է հաշտուիլ այն հիւանդագին մտայնութեան հետ, թէ հինգ հազարամեայ մշակոյթի տէր ժողովուրդը կը լքէ իր դարաւոր օրրանը ապրուստի դժուար պայմաններու պատճառով։ Բայց չէ՞ որ հազարամեակ ապրած ենք շատ աւելի ծանր ու չարքաշ թուրքական լուծի ներքեւ եւ մնացած այն հողին կառչած, որ այլեւս մերը չէր եւ օտարները մեզ կը տնօրինէին։ Աննպատակ կը համարեմ նաեւ անդրադառնալ եօթանասունամեայ պոլշեւիկ համակարգին, նոյնիսկ որեւէ գնահատական տալ, քանզի կարծիքները շատ են տարբեր եւ հակադիր, բայց մէկ բան անժխտելի է, որ հայրենի բնակչութիւնը անմիջական ոչնչացումի վտանգին ենթակայ չէր, զանց չառնելով Պաքուի եւ Սումկայիթի ջարդը, որ եւս Կորպաչովեան ձեռագիր էր։ Եղեռնի տարելիցի առիթով յիշենք Մեծ Պրիթանիոյ վարչապետ Տեյվիդ Լլոյդ Ճորճի ասոյթը՝ «Եթէ չլինէր մեր չարամիտ միջամտութիւնը, ապա հայերու բացարձակ մեծամասնութիւնը կը դրուէին Ռուսիոյ պաշտպանութեան տակ, որ յանգեցուցին հայոց 1915-ի ցեղասպանութեան։ Ի՞նչ փոխուած է այսօր։ Դժուար է իմա՚ անհնար գնահատել թէ դրակա՞ն, թէ բացասական էր մեր երկրի մէջ անկախութեան հաստատումը։ Իրաւ է որ, եթէ սկզբնական խանդավառութիւնը ու արդարամտութիւնը մնային ու պահպանուէին, այդ հարցը տալու կարիք չէր ըլլար։ Քանի որ պետականութեան շուրջ միաւորուելու փոխարէն՝ քաղաքական եւ քրէական հակումներով ուժեր գործեցին եւ կը շարունակեն գործել դուրսէն եկած սկզբունքներով որ աղանդաւորութեան նման էր, որոնց համար իրականութիւն դարձած է երկրի եւ համընդհանուրի շահէն վեր դասել անձնական կամ որեւէ կլանի շահը, բայց կը շարունակեն փորձել երկրի փրկչի դերը ստանձնել։ Չեմ համարձակիր անոնց կոչել կուսակցութիւն, քանզի այդ բառին արժանի են միայն սկզբունքօրէն սեփական երկրի հոգերով տառապող եւ անհանգստացողները, իսկ այլ կերպ գործողները կը դառնան հասարակութեան տականք, կամ ստորին խաւ՝ ոչ արժանի ուշադրութեան։ Գաղտնիք չէ որ ՀՀ-ի- քաղաքական կարծիքները խիստ ծայրայեղ են, անկախ մարդկանց մտաւոր ու իմացական պաշարին եւ տարածաշրջանին ընթացող իրողութիւններուն։ Անոնց գերակշիռ հատուածի համար փուչ խոստումները կարեւոր դարձած են, որոնց մաս կը կազմեն տեղին, թէ՛ անտեղի բողոքները՝ երբեմն հաշուի չառնելով պետական ու ազգային շահը կամ անվտանգութիւնը։ Իսկ փոխադարձ ատելութիւնը տիրակալ է։ Թոյլատրելի է նշել, որ նմաններու միջոցով կամ մեղսակցութեամբ, որ տեղի ունեցած են ծանօթ ողբերգութիւնները՝ Հոկտեմբեր 27֊ը, նոյն օրը նաեւ համազօր չարիք՝ կաթողիկոսի ընտրութիւնը, Մարտի 1, Պօղոս Պօղոսեանի եղերական սպանութիւնը։ Ի՞նչ կարելի է պահանջել այն հանրութենէն, որ լռակեաց հանդուրժեց այդ գարշանքները եւ ներկայիս որոշ բարձրաստիճան հոգեւորականներ գլխաւորութեամբ եւ համահունչ իրենց վերադասի հետ, ոչ միայն չեն լռում, այլ ձեւանալով ընդդիմադիր գործակից՝ մամուլը ողողել են հայրենի պետականութեան դէմ բողոքի գրութիւններով, մինչեւ իսկ եղեռնի յուշարձան այցը Ապրիլ 24-ին կ՚ընեն առանձին խմբով։ Ողբալի է փաստը եւ անբարոյ3, բայց այդ է արդի մեր ունեցածը եւ մեր հասարակութեան վերնախաւ համարուածը։ Երկրի փրկիչները նոր ռազմավարութիւն ընտրած են՝ ամէն գնով սադրել իշխանութեանը սխալ քայլեր ընել եւ ենթադրեալ զինեալ բախումի պարագային դռները կը բացուին՝ երազած իշխանութեան տիրանալու։
Ցաւալի է ենթադրեալ պատկերը, բայց շատ մօտ է իրականութեան, քանզի ընդդիմութիւնը աղմուկ հանելէն զատ դեռ իրական որեւէ ծրագիր կամ օրակարգ չունի եւ չէ ունացած։ Այսուհանդերձ վիճակը եղած դրութեամբ անհնար է շարունակել, եւ ի՞նչ իրական ուղիներ գոյութիւն ունին իշխանութիւն-ընդդիմութիւն յարաբերութիւնը լուրջ եւ բնականոն կաղապարի մէջ տեղաւորելու։ Ամէն մէկը իր օրինական պարտականութեամբ զբաղուելու ի հեճուկս երկրի վերակառուցման։ Աներկբայ է, որ եթէ դժուար կացութեան մէջ ենք վստահաբար սխալներ եղած են, ոչ թէ սխալուած են շատերը, այլ բոլո՛րը։ Մինչեւ երբ կրնայ տեւել լպիրշ դիմելաձեւը եւ ատելութեամբ յագեցած կեցուածքը իրար հանդէպ ԱԺ ամպիոնէն, իսկ քաղաքակիրթ դիմելաձեւը արգելուած։ Որքա՞ն ընդունելի է պատերազմի կորուստը մէկի կամ միւսի վզին փաթաթել։ Մոռանալ, որ 44 օրեայ տիրող պայմաններուն դիմակայել մենք չէինք պատրաստուել եւ չունէինք յաղթելու նուազագոյն հնարաւորութիւն։ Իրական փաստերը անտեսելը դեռ փրկութիւն չէ։ Պիտի կրկնեմ որ բոլորն են մեղաւոր, որ յաղթական ըլլալու պարագային անհրաժեշտ քայլեր չեն ձեռնարկուած խաղաղութիւնը ապահովելու համար։ Բերձորի կացութեան տէրն ու տիրակալը Ալիեւն է եւ քայլեր կ՚ընէ ըստ իր հայեցողութեան եւ քմահաճոյքին։ Մենք յաղթական ըլլալով նոյն քայլերը չենք ըրած եւ ստիպուած դռներ կը ծեծենք ամէնուր արդարութիւն մուրալով։ Չեմ կարծեր թէ միաբանութեան մասին դեռ կարելի է խօսիլ, միայն թէ եղած պայթուցիկ մթնոլորտը լիցքաթափելու ժամանակը վաղուց անցած է։ Խելամիտ, հեռատես ըլլալու իրաւունքը մեզ եւս տրուած է եւ այդ իրաւունքէն օգտուելու՝ պարտաւոր ենք։
Ծ.- 1- Ռուսական մամուլի մէջ գրութիւններ կը տարածեն թէ, Կորպաչովը պատանի հասակէն իր կեանքի նպատակը համարած է հարուստ մեծ հօր աքսորման վրէժը լուծելը, եւ ենթադրաբար գործակցած է օտար ծառայութիւններու հետ։
2- Իրականին՝ մեծ ի մասամբ պատահական մարդիկ էին փողոցէն պետական շրջանակ մտնելու մոլուցքով մինչեւ իսկ հարուստ քրէական փորձառութեամբ, բացառութիւնները յարգելի ըլլալու սկզբունքով։
3- Հայրենաբնակներու մօտ ընդունուած է անբարոյ բառը գործածել միայն իգական յարաբերութիւններու առումով, մինչդեռ այն բազմանշանակ է։ Ըստ վարչապետի եթէ եկեղեցի-կառավարութիւն յարաբերութիւնները լաւ չեն, ուրեմն եկեղեցւոյ յարաբերութիւնները լաւ չեն Աստծոյ հետ։
