Քանդուած յիշողութիւնը վերակերտելու փորձեր
Երբ քաղաքի մը բնակչութիւնը ընդամէնը մէկ սերունդի տեւողութեան մէջ տասնապատիկ կը բազմանայ, ինքնաբերաբար կը ծագի յիշողութեան խնդիր մը։ Այլեւս տուեալ քաղաքի փողոցները, հրապարակները կամ թաղամասերը այն աստիճան կերպարանափոխուած են, որ մարդ կը դժուարանայ իր ապրած քաղաքը ճանչնալու։ Իսթանպուլ այս տեսակի քաղաքներու շարքէն է, հետեւաբար այժմ թափ ստացած է քաղաքի յիշողութեան վերակերտումը։ Վերջերս ճիշդ ալ այդ սահմանումին համապատասխան գիրք մը հրատարակուեցաւ Ասենա Կիւնալի եւ Մուրատ Չելիքքանի համատեղ աշխատութիւնով։ Այս առթիւ «Ակօս»ի աշխատակից Իշխան Էրտինչ հարցազրոյց մը ունեցաւ գիրքի հեղինակներուն հետ, որմէ ուշագրաւ հատուածները թարգմանաբար կը ներկայացնենք հայերէն էջերու ընթերցողներուն։
Նախ Ասենա Կիւնալ կու տայ հետաքրքրական բացատրութիւններ նման աշխատասիրութեան մը ծնունդ տուող գործընթացի մասին։ Ան կը պատմէ թէ այս աշխատութեան ներշնչումը գոյացած է համահեղինակներու ամերիկեան աշխատանոցի մը մասնակցութեան միջոցին։
«Գոլոմպիա համալսարանի մէջ մեր մասնակցած ծրագրի շրջանակներով այցելեցինք Հարլեմ թաղամասը։ Թաղը ունէր իր ուրոյն պատմութիւնը։ Բազմաթիւ քաղաքական գործիչներ տուած այդ թաղին մէջ իւրաքանչիւր անկիւնադարձ իր կարգին դէպքի մը, պատահարի մը առանձնայատկութիւնը կը յուշէր։ Այդ ժամանակ արդէն մտադրեցինք նման մերձեցումով Պոլիսը ուսումնասիրելու մասին։ Սակայն ապրեցանք կարգ մը ձախողութիւններ, որոնք ուշացուցին գիրքին պատրաստութիւնը։ Օրինակի համար Օսման Քաւալայի ձերբակալութենէն ետք «Անատոլու Քիւլթիւր»է ներս իմ աշխատանքի ժամերը արտակարգօրէն երկարեցան։ Այդ ընթացքին Մուրատ Չելիքքան ալ բանտարկուեցաւ»։
Այս պահուն Մուրատ Չելիքքան վրայ կը բերէ, թէ նախապէս ծրագրած էին գիրքի աշխատութիւնը ութը ամիսներու ընթացքին աւարտելու մասին, բայց ապա այդ ժամանակը երկարեցաւ եւ հազիւ հիմա կարելի եղաւ գիրքը հրատարակել։
Իրականութեան մէջ այսքան ընդարձակ քաղաք մը եթէ նկատի ունիք ստիպուած էք ձեր ուսումնասիրելու տարածքն ալ որոշ սահմանումի մէջ պահել։ Այսպէս անոնք նիւթ առած են քաղաքի Թաքսիմի հրապարակէն մինչեւ Ղալաթիա երկարող հատուածը եւ ուսումնասիրած են այդ հատուածի մէջ մնացած պատմական շէնքերու ուսումնասիրութիւնը։
Անոնք նախ դիմած են արխիւային աշխատանքին, որու հետեւանքով յայտնաբերած են բազմաթիւ տուեալներ։ Իրենց զարմանք պատճառելու աստիճան ճոխ տուեալներ յայտնաբերուած են բացի շէնքերու պատմութենէն նաեւ այդ շէնքերու երբեմնի բնակիչներու բերումով եւս։ «Բազմաթիւ յիշատակներ եւ վկայութիւններ սկսան թռչիլ մեր գլխուն վերեւ» կը պատմեն համահեղինակները։
Նոր ժամանակներու դրութիւնները կը պարգեւեն նաեւ նոր հնարաւորութիւններ։ Այսպէս Չելիքքան եւ Կիւնալ պատրաստած են նաեւ համացանցային ուղեցոյց մը, որու հետեւելով կարելի է շատ աւելի շօշափելի տեղեկութիւններու հասնիլ։
Մուրատ Չելիքքան կ՚աւելցնէ կարեւոր մանրամասնութիւններ։ Կը բնութագրէ ժամանակի յատկութիւնը եւս։ «Յուշարձաններու եւ թանգարաններու առումով Ի. դարու երկրորդ կէսը կը զուգադիպի ազգի գաղափարախօսութեան վերակազմութեան շրջանին։ Յատկապէս Բ. համաշխարհային պատերազմէն ետք վայրերը յաւելեալ իմաստ կը ստանան տուժածներու պատմութիւններով։ Այս երեւոյթին կարելի է հանդիպիլ մեծ վերիվայրումներ ապրած բոլոր երկիրներու մէջ։ Երկիրներ՝ ուր անցում կատարուած է բռնակալութենէն դէպի ժողովրդավարութիւն։ Նմանապէս պատերազմի թոհուբոհէն դէպի համեմատաբար խաղաղ ժամանակներ։ Այդ օրինակները կը տեսնենք Չիլիի, Արկենդինայի կամ Ռուսաստանի մէջ։ երբեմնի տանջանքի կեդրոնները կամ ողջակիզման ճամբարները, բանտերը այս նոր շրջաններուն բոլորովին տարբեր նշանակութիւն եւ իմաստ կրնան ստանալ։ Թուրքիա եւս այս առումով հարուստ պատմութիւն մը ունի, բայց որովհետեւ զանազան նիւթերու մէջ անցեալին հետ իրաւացի առերեսում մը չէ կատարուած կը դժուարանայ նաեւ, այդ յիշողութեան վայրերու պաշտօնապէս յայտարարուելու գործին մէջ ։ Օրինակի համար Կալաթասարայի հրապարակին վրայ Շաբաթօրեայ Մայրերու ցոյցերը շատ վառ վկայութիւններ են եւ ներկայիս դեռ կը շարունակուի բռնութեան դէմ պայքարը»։
Իշխան Էրտինչ հարց կ՚ուղղէ վերանորոգման աշխատանքներու պատմական յիշողութեան վրայ ունեցած ազդեցութեան մասին։ Այս անգամ Ասենա Կիւնալ կը պատասխանէ նշելով, թէ յարաբերական է այդ ազդեցութիւնը։ Կարգ մը վայրեր բոլորովին տարբեր բնոյթ կրնան ունենալ, իսկ ուրիշներ ալ ամբողջովին տարբեր։ Հետեւեալ կերպով կը բացատրէ այդ տարբերութիւնը. «Երբ գիրքի մէջ կը խօսինք «Էմեք» կինօ- թատրոնի մասին հոն միայն շարժանկարի սրահի մը պահպանման պայքարը չէ, այլ քրիստոնեայ փոքրամասնութիւններու դէմ գործադրուած խտրականութիւններուն ալ հետքերն են որ կը յայտնուին քու դիմաց։ Այդ կալուածը Ունեւորութեան տուրքի միջոցաւ յափշտակուած է իր քրիստոնեայ սեփականատէրերու ձեռքէն։ Այսինքն այս տեսակի հնութիւն դարձած շէնքերու ուսումնասիրութիւնը մեզ կ՚առաջնորդէ խաւ առ խաւ նոր յայտնաբերումներու։ Այսպէս «Նարմանլը Խան»ը, «Էմեք» կինօ- թատրոնը «Աթաթուրք»ի մշակոյթի կեդրոնը, պէտք է անջատօրէն ուսումնասիրել։ Այստեղ կը տեսնենք, թէ այդ վայրերէն օգտուող մարդիկ, երբ նիւթը կը վերաբերի տուեալ վայրերու վերանորոգման կամ վերաշինութեան ոչ մէկ ձայն կ՚ունենան։ Խնդիրը նաեւ ունի քաղաքական ծալքեր։ Օրինակի համար հասարակական յիշողութեան առումով որեւէ նշանակութիւն չունեցող զօրանոցը Թաքսիմի այգիի մէջ վերակերտել, անոր փոխարէն շատ վառ յիշողութիւններ պարունակող «Էմեք» կինօ- թատրոնը անխնայ կերպով ոչնչացնելը, անշուշտ որ ետին ունի քաղաքական շատ կարեւոր նշանակութիւններ։ Թաքսիմի հրապարակը զանազան ազդակներով շատ կարեւոր յիշատակման վայր մըն է, բայց իշխանութիւնը ուրախ պիտի ըլլայ այդ յիշողութիւնը մոռացութեան տալով»։
Գիրքին մէջ նշուած է նաեւ «Սեպատ» շէնքը, որուն դրան առջեւ սպաննուած էր «Ակօս»ի հիմնադիր Հրանդ Տինք։ Այդ շէնքը այժմ ի՞նչ կը նշանակէ Թուրքիոյ մէջ։ Մարդիկ ի՞նչ պէտք է յիշեն «Սեպատ» շէնքը տեսնելով։ Իշխան Էրտիչի այս հարցումին Մուրատ Չելիքքան կը պատասխանէ յիշողութեան վայրի վերաբերեալ իր ակնկալութիւնները եւ յոյսերը ներկայացնելով։ «Կը յուսամ թէ Թուրքիոյ մէջ «յիշողութեան վայր» հասկացողութեան լաւ օրինակ մը պիտի գոյանայ։ այս յոյսը ունիմ, որովհետեւ տեղեակ եմ տարուած տքնաջան ու բծախնդիր աշխատութեան։ Տասը տարի անց Հրանդ Տինքի անունը աւելի նուազ ծանօթ պիտի ըլլայ նոր սերունդի երիտասարդներուն համար։ Բայց այս վայրը լաւագոյնս պիտի կրնայ ներկայացնել անոր միտքերը, ըրածները եւ արժէքը այս երկրի բոլոր բնակիչներուն հաշւոյն»։
Իսկ գալով այս աշխատասիրութեան ընթացքին ո՞ր վայրերու, ի՞նչ նշանակութիւն ներկայացնելու մասին հարցումին համանախագահները տարբեր օրինակներ կը նշեն։ Ասենա Կիւնալի համար ամենաիմաստալիցն է «Սալթ Կալաթա»ն, որն է երբեմնի Օսմանեան դրամատունը, կամ պատմութեան մէջ աւելի շեշտուած անուանումով «Պանք Օթոման»ը։ «Այդ պահուն մեզի հետ էին հայաստանցի մասնակիցներ, որոնք նշեցին այդ շէնքի պատմական կարեւորութիւնը։ Մանաւանդ անոնցմէ մէկը երգեց «Պանք Օթոման»ի գրաւման նիւթով յօրինուած երգը։ Ինծի համար բոլորովին նոր յայտնութիւն մըն էր եւ շատ տպաւորուած էի»։
Իսկ Մուրատ Չելիքքան աւելի տպաւորուած է Սանասարեան Խանի շրջագայութենէն։ «Ահաւասիկ այդ խանի պատմութիւնը շերտ առ շերտ տարբեր նշանակութիւններ կը պարզէ մեր դիմաց։ Շէնքի պատմութիւնը կը հասնի մինչեւ 1915։ Ի՞նչ եղանակներով գրաւուած է, ի՞նչ միջոցներով սեփականութիւնը փոխանցուած է պետութեան, ինչպէ՞ս վերածուած է ոստիկանական տանջանքներու գործադրուած տխրահռչակ վայրի մը, այս բոլորը պատմութեան մէջ պատմութեան բնոյթ կը կրէին եւ խիստ տպաւորիչ»։
Գիրքի հրատարակութեան աջակցութիւն բերած է Հենրիհ Պէօլլ միութիւնը։ Մօտ օրէն կ՚ակնկալուի թէ գիրքը վաճառքի կը դրուի գրախանութներու մէջ։
