Քանի՞ եկեղեցի ունինք
ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
Բազմաթիւ անգամներ հարկադրուած եմ պատասխանելու սփիւռքի գաղութներէ կամ Հայաստանէ բարեկամներու, մանաւանդ նոր ծանօթներու պրպտուն հարցումներուն։
-Քանի՞ եկեղեցի ունիք Պոլիս։
Տարօրինակ ոչինչ ունի այս հարցումը, որովհետեւ հայ մը եկեղեցիներու քանակով կը կշռէ գաղութի մը, համայնքի մը ծանրութիւնը, հայեցիութեան աստիճանը։
Երբեմն նոյնիսկ ծիծաղելի ըլլալու աստիճան. ուսանողութեանս տարիներուն վկայած եմ, որ սփիւռքահայ այցելուներ հայրենասիրութեան բացակայութեամբ (!!!) կը մեղադրէին հայաստանցիները, որովհետեւ մայրաքաղաք Երեւանը ունէր միայն 5 եկեղեցի…
Պոլսեցիներս հայրենասիրութեան լաւ վարկանիշ մը չունինք շատերու աչքին, հետեւաբար սփիւռքահայ կամ Հայաստանէ ծանօթներ շուարումի մեծ բացագանչութիւն մը կ՚արձակեն երբ կը լսեն մեր եկեղեցիներուն թիւին վերաբերեալ պատասխանս.
-Ունինք 33 եկեղեցի Պոլսոյ մէջ, 6 հատ ալ՝ գաւառը, ուրեմն 39 հատ։
Պատասխանս այս էր երկար տարիներ՝ 39 եկեղեցի։ Թիւ մը, զոր սորվեցուցած էին դպրոցին մէջ ուսուցիչներս, եկեղեցիի շրջակայքը՝ երէց բարեկամներս ու ես ալ կը կրկնէի թութակի մը պէս։ Ինչպէս որ կ՚ընեն շատեր ինծի պէս, վստահ եմ։
Շատ աւելի վերջ պիտի անդրադառնայի, որ այս թիւը հայու ինքնութեան վերաբերեալ պաշտօնական տեսակէտի մը արտայայտումն էր պարզապէս։ Ըստ այդ տեսակէտին՝ հայը քրիստոնեայ է։ Ո՛չ միայն քրիստոնեայ է, նաեւ՝ առաքելական։ Այնպէս ինչպէս որ թուրքը միշտ իսլամ է, նաեւ՝ սիւննի-հանեֆի։
-Մեր թաղը երկու հայկական եկեղեցի ունինք, կ՚ըսեմ բարեկամի մը։
-Ո՞ւր կը բնակիս, կը հարցնէ։
-Պիւյիւքտերէ։
-Կը կարծէի, որ հատ մըն է։
-Հապա Ս. Պօղո՞սը.
Բարեկամս ալ, ինծի նման, երբեք չէր մտածած վստահաբար, թէ հայ կաթողիկէ եկեղեցիներն ալ կը պատկանին թրքահայ եկեղեցիներու համրանքին։ Նաեւ հայ բողոքական ժողովարանները։ Հետեւաբար պոլսահայ 33 եկեղեցիներուն վրայ պէտք էր դնել նաեւ հայ կաթողիկէ 12 եւ հայ բողոքական 2 եկեղեցիները եւս, չհաշուած Տիյարպեքիրի ու Մարտինի հայ կաթողիկէ եկեղեցիները։ Ուրեմն կ՚ունենանք 47 եկեղեցի Պոլսոյ մէջ եւ 55 եկեղեցի բովանդակ Թուրքիոյ տարածքին։ Պատկառելի թիւ մը…
Խղճի ու կրօնական ազատութիւններու, ինչպէս նաեւ հայու ինքնութեան վերաբերող նիւթերու պարագային բաւական պահպանողական մօտեցումներ տակաւին կը շարունակեն տիրական մնալ իսթանպուլահայ հասարակութեան մօտ։ Պատկերը կը կարծեմ, որ տարբեր չէ ընդհանուր հայաշխարհէն ներս, նաեւ Հայաստանի մէջ, գոնէ պետական-պաշտօնական մակարդակի վրայ։
Օրինակ՝ զինուորական շքերթի կամ պաշտօնական ընդունելութեան մը ժամանակ կաթողիկոսի մը նախագահի կողքին տեղ գրաւելը, նոր գնուած օդանաւու մը եպիսկոպոս ու վարդապետով օծուիլ-օրհնուիլը, եկեղեցիին տրամադրուած հարկային որոշ առանձնայատկութիւնները, առաքելական եկեղեցւոյ պատմութեան դպրոցներէն ներս դասաւանդումը, կրօնական այլ ուղղութիւններուն աղանդ հռչակուելով հալածուիլը եւ նման այլ երեւոյթներ որքանո՞վ կը պատշաճին ինքզինք աշխարհավար նկատող պետութեան մը երեւոյթին։ Թուրքիոյ մէջ կ՚ընդվզինք անշուշտ, տարօրինակ ու անսովոր կը նկատենք երբ «կրօնապաշտ սերունդներ» դաստիարակելու կարգախօսը հոլովեն քաղաքական գործիչները, ուսումնական նոր տարեշրջանի բացում կատարուի մոլլայի մը ներկայութեամբ ու աղօթքով, կրօնամոլներ որպէս յարձակումի թիրախ ցոյց տան քրիստոնեայ հաւաքատեղի մը։ Այս ու այլ երեւոյթներ, զորս անընդունելի կը սեպենք Թուրքիոյ մէջ, ինչո՞ւ սակայն ընդունելի ու սովորական կը նկատենք Հայաստանի կամ մեր հաւաքականութեան պարագային։ Հա՛, այո՛, մենք ուրիշ ենք…
Կը մտածեմ երբեմն. ի՞նչպէս պիտի հակազդէինք երբ անհաւատ հայ ծնող մը իր զաւակը հայկական վարժարան ուղարկելով հանդերձ՝ չուզէր անոր մասնակցութիւնը կրօնքի դասաւանդութեան (այնպէս ինչպէս ալեւիներ կամ պետական վարժարան յաճախող քրիստոնեաներ չեն ուզեր իրենց զաւակներուն մասնակցութիւնը իսլամական կրօնքի դասաւանդութեան)։ Չէ՞ որ հայու ինքնութիւնը սահմանափակուած չէ քրիստոնէութեամբ կամ առաքելական եկեղեցիով. կան ու հետզհետէ աւելի համարձակ կերպով իրենք զիրենք կը բացայայտեն նաեւ այլադաւան ու անհաւատ հայեր։ Ի՞նչ պիտի ըլլայ թրքահայ աւանդական համայնքին ու անոր վարիչներուն կեցուածքը։ Ցարդ ջայլամի մը նման ան իր գլուխը խրած է հողին մէջ՝ կարծէք խուսափելով ընդունելէ այս նիւթը կամ առերեսուելէ նման անձերու հետ։ Փախուստը կամ անտեսումը լուծում մը չէ եղած երբեք…
Ինքնութեան վերաբերող այս ու այլ հարցերու քննարկումը որոշ հասունութիւն մը կը պահանջէ անշուշտ եւ կը կարծեմ, որ այդ հասունութիւնը ձեռք բերելու առաջին քայլերը կրնանք առնել հանդուրժողութեամբ ու զիրար յարգելով եւ… սա եկեղեցիներու թիւով։
Դպրոցներու թիւին հանդէպ ցուցաբերուած մօտեցումը ինչո՞ւ չորդեգրել եկեղեցիներու թիւին համար ալ։ Հատուածականութիւնը անօգուտ ու վնասակար է։
Ուրեմն՝ ինչպէս որ ունինք 17 վարժարան (առաքելական, կաթողիկէ, բողոքական), այդպէս ալ ունինք 55 եկեղեցի (առաքելական, կաթողիկէ, բողոքական)։
