Գաղթի ճամբան 80 տարի ետք

ՊԷՐՃ ԱՐԱՊԵԱՆ

[email protected]

Հայրս ծնած էր Տի­յար­պէ­քիրի Հազ­րօ քա­ղաքը։ 1930-ին ինը տա­րեկան էր երբ իր ծնող­նե­րուն հետ գաղ­թեց դէ­պի Հա­լէպ։ Անհրա­ժեշտ ճամ­բորդու­թիւն մըն էր այս։ Մեծ մայրս ու մեծ հայրս ցե­ղաս­պա­նու­թեան տա­րինե­րուն իրենց ըն­տա­նիքին կա­րեւոր մա­սը կորսնցու­ցած որ­բեր էին։ Դի­մադ­րե­ցին բռնի իս­լա­մաց­նե­լու հո­սան­քին եւ Հազ­րօն լքե­լով ապաս­տա­նեցան Տի­յար­պէ­քիր։ Բայց այս տեղն ալ ապա­հով չէր իրենց հա­մար, ու այսպէ­սով հե­տեւե­ցան իրենցմէ առաջ գաղ­թած բա­րեկամ­նե­րու, ազ­գա­կան­նե­րու ու­ղիին ու հա­սան Սու­րիա։

2013-ի գար­նան էր, երբ ըն­կերս Էօզ­ճան Եուրտա­լան զիս հրա­ւիրեց Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան դա­րադար­ձի հա­մար ծրագ­րուած մուլթի­մէտիայի նա­խագի­ծի մը մաս­նակցե­լու։ Խորհրդակ­ցա­կան առա­ջին ժո­ղով­նե­րուն ինձմէ պա­հան­ջե­ցին որ մաս­նակցող լու­սանկա­րիչ­նե­րու ծրա­գիր­նե­րուն մա­սին խոր­հուրդներ առա­ջար­կեմ։ Առա­ջին ան­գամ հոն պատ­մե­ցի հօրս ճամ­բորդու­թեան լու­սանկար­չա­կան օրագիր մը պատ­րաստե­լու ծրա­գիրիս մա­սին։ Ես ար­դէն միշտ մտադ­րած էի այդ ճամ­բորդու­թիւնը կա­տարել։ Մի­ջոց մը ետք մեր այդ ժո­ղով­նե­րը յան­կարծա­կիօրէն կանգ առին։ Շուրջ մէկ տա­րի այս ծրա­գիրի մա­սին ոչ մէկ զար­գա­ցում։ Ապա մի օր «Նար Ֆօ­թօս»էն Էր­հան Արըք զան­գա­հարե­լով իմա­ցուց որ 2015-ին մա­սին աշ­խա­տու­թիւննե­րը պի­տի սկսկի «Նար Ֆօ­թօս»ի հսկո­ղու­թեամբ եւ կը փա­փաքին իմ ալ մաս­նակցու­թիւնս, հօրս ու­ղե­ւորութեան նա­խագի­ծով։ Գոր­ծընթա­ցը յան­կարծ արա­գացաւ։ Հայնրիխ Պէօլ հիմ­նադրա­մը մի­ջոց­ներ ապա­հովեց եւ Հա­յաս­տա­նի կին լու­սանկա­րիչ­նե­րէ բաղ­կա­ցող «4+ քոլ­լեքթիվ» եւ Թուրքիայէն «Նար Ֆօ­թօս»ի մէկ­տե­ղու­մով իրա­կանաց­ւող նա­խագ­ծին մաս­նակցե­ցայ իբ­րեւ լու­սանկա­րիչ։

Ճա­նապար­հորդութիւն դէ­պի կա­րօտ

Կ՚ու­զէի որ ու­ղե­ւորու­թեանս նիւ­թը կա­րօտ ըլ­լար։ Հօրս, մեծ հօրս եւ մեծ մօրս պա­տումնե­րով ծա­նօթ Տի­յար­պէ­քիրի մա­սին կա­րօտի մը օրագ­րութիւ­նը։ Հայրս իր ճամ­բորդու­թեան մա­սին չէր խօ­սած ին­ծի հետ, բայց Տի­յար­պէ­քիրի կա­րօտը միշտ առ­կայ էր։ Իմ ծննդա­վայր Քա­մըշ­լըի, ապա տե­ղափո­խուած Պէյ­րութի մէջ ըն­տա­նեկան յար­կի տակ կա­յացող բո­լոր մէկ­տե­ղումնե­րու առանցքը կը կազ­մէին Տի­յար­պէ­քիրի մա­սին յի­շատակ­նե­րը։ Պա­տանու­թե­նէ երի­տասար­դութեան եւ ապա չա­փահա­սու­թեան հա­սայ Հազ­րօ, Լճէ եւ Տի­յար­պէ­քիրի ապ­րումնե­րը լսե­լով։ 2007-ին երբ առա­ջին ան­գամ Թուրքիա եկայ առա­ջին ցան­կութիւնս էր Տի­յար­պէ­քիր, Հազ­րօ եւ Լճէ այ­ցե­լել։ Կը կար­ծէի որ հոն եր­թա­լով իմ նախ­նի­ներուս ապ­րած թա­ղերը եւ տու­նե­րը պի­տի տես­նեմ։ Մենք 1915-ի սե­րունդի թոռ­ներս եր­բեմն զար­մա­նալիօրէն միամիտ կրնանք գտնուիլ։ Ես հան­դի­պած­նե­րուս կը պատ­մէի թէ ըն­տա­նիքս Հազ­րօէն կամ Լճէ­յէն եկած են։ Իսկ անոնք ընդմիշտ կը հարցնէին «բայց ո՞ր գիւ­ղէն»։ Այս ատեն կ՚անդրա­դար­նա­յի թէ որ­քան քիչ բան գի­տեմ։ Ծնողքս ման­րա­մաս­նութիւ­նով չէին պատ­մած եւ ես ալ չէի հար­ցուցած։ Կո­րածը առ­յա­ւէտ կո­րած էր։ Երբ աւե­լի ուշ Գա­նատա տե­ղափո­խուե­ցանք, կա­րօտը կը մարմնա­ւորուէր Քա­մըշ­լըի անու­նով։ Իմ ու իրենց հայ­րե­նաբաղ­ձութիւնն էր Քա­մըշ­լըն։ Թո­ղած էի ծննդա­վայրս եւ օտար հո­ղերու ոտք դրած։ Ինչպէս որ հայրս Տի­յար­պէ­քիրի կա­րօտ էր, ես ալ կա­րօտ էի Քա­մըշ­լըի։ Տի­յար­պէ­քիր… Քա­մըշ­լը… Տի­յար­պէ­քիր… Քա­մըշ­լը… Ո՞ւր կը վեր­ջա­նայ այս կա­րօտը։ Հօր­մէս ժա­ռան­գածս այս վիշտ լե­ցուն կա­րօտն է՞։ Ի՞նչ տար­բե­րու­թիւն կայ իմ եւ իր մի­ջեւ։ Ան տա­րիներ շա­րու­նակ Տի­յար­պէ­քիրի կա­րօտով տա­ռապե­ցաւ, ես ալ 8 տա­րեկա­նիս բաժ­նուած Քա­մըշ­լիի կա­րօտով։ Իր նման ես ալ եր­գերս կորսնցու­ցի։ Ու­րեմն այս ճա­նապար­հորդութիւ­նը պէտք էր, թէ իմ եւ թէ իր պատ­մութիւ­նը ըլ­լայ։

Հօրս ման­կութեան հետ­քե­րով

Բա­ռին բուն իմաս­տով կը սլքտամ Տի­յար­պէ­քիրի փո­ղոց­նե­րը։ Կ՚երա­զեմ հօրս ման­կութիւ­նը։ Հա­յոց թա­ղամա­սի փո­ղոց­նե­րուն խա­ղացող երա­խանե­րու դէմ­քին վրայ հայրս կը տես­նեմ։ Իմ բո­լոր նախ­նի­ներս կը յի­շեմ եւ ան­կիւննե­րուն, պա­տու­հաննե­րու մէջ կամ խա­նութնե­րը անոնց ու­րուական­նե­րուն կը հան­դի­պիմ։ Անոնց աշ­խարհն էի։ Ապա դար­ձեալ ճամ­բայ։ Քի­լիս, Էօն­ճիւփը­նարի սահ­մա­նադու­ռը տա­նող ճամ­բան եմ։ Չորս օրով, որ ճամ­բու ըն­կե­րոջս՝ Հիւ­սա­մէտ­տին Պահ­չէի հետ 85 տա­րի առա­ջուան ու­ղութեան հա­մապատաս­խա­նող արա­հետ­նե­րով կ՚անցնինք։ Գի­տեմ թէ Հա­լէպ հաս­տա­տուե­լու նպա­տակով Տի­յար­պէ­քիրէն բաժ­նուելէ ետք Քա­մըշ­լը հաս­տա­տուած են։ Նիու Ճէր­զիէն Աստղիկ եւ Մա­րօ Թուրպեն­տեանցներ օգ­նութեան հա­սան։ Անոնց հայ­րը եւ իմ մեծ հայրս Հազ­րօէն միասին փրկուած էին 1915-ին։ Մեր ըն­տա­նիք­նե­րը Քա­մըշ­լը հաս­տա­տուե­լէն ետք յա­րատեւ եղաւ իրենց բա­րեկա­մու­թիւնը։ Աստղիկ ման­կութեան շրջա­նին ու­շադրու­թեամբ լսած էր անոնց պատ­մութիւ­նը։ Այդ յի­շած­նե­րը ին­ծի հետ ալ բաժ­նեց։ Ստու­գեց այդ ժա­մանա­կի պայ­մաննե­րով 8-10 օր տե­ւած ու­ղե­ւորու­թեան կան­գառնե­րը։ Հիւ­սա­մէտ­տին ինքնա­շար­ժը վա­րած պա­հուն կը ջա­նար կա­րելի եղա­ծին չափ հա­ւատա­րիմ մնալ առա­ջար­կուած ու­ղիին։ Իսկ ես անըն­դհատ կը նկա­րէի եր­բեմն ինքնա­շար­ժի լու­սա­մու­տէն, եր­բեմն ալ ինքնա­շար­ժը կանգնեց­նե­լով։

Յա­ճախ կը հան­դի­պիմ Սու­րիայէն եկած գաղ­թա­կան­նե­րուն։ Ամէն տեղ են, ամե­նու­րէք։ Գիւ­ղա­քաղաք­ներն են, ճամ­բա­ները… Ոմանք բամ­պակ կը քա­ղեն, ոմանք ար­տե­րու քարերը կը հա­ւաքեն։ Փո­ղոց­նե­րը նստած են, ամէն տեղ են, ամե­նու­րէք։ Հայրս եւ ըն­տա­նիքը նոյն պայ­մաննե­րու մէջ էին, երբ Տի­յար­պէ­քիրը թո­ղելով Սու­րիա գա­ցին։ Դա­տարկ էր քսակ­նին, գրպան­նին պա­րապ։ 80 կամ 90 տա­րիներ առաջ անոնց օգ­նած մար­դիկ այժմ իմ պա­պերուս թո­ղած վայ­րե­րը ապաս­տան կը գտնեն։ Կ՚երե­ւի ու­րիշներ ալ տար­բեր ժա­մանակ­նե­րու եւ տար­բեր տե­ղերու մէջ պի­տի հար­կադրուին իրենց հա­րազատ գիւ­ղե­րը, քա­ղաք­նե­րը եւ եր­կիրնե­րը թո­ղելով օտար ափեր ապաս­տա­նիլ։ Նոր կեան­քի մը մէջ ամ­բողջ ան­ցեալ մը յի­շատա­կի պի­տի վե­րածուի եւ այդ յի­շատա­կէն պի­տի խնա­յեն իրենց յա­ջորդ սե­րունդնե­րը։ Մարդկու­թեան մե­ծագոյն ող­բերգու­թիւնը այս չէ՞ ար­դեօք։

Տա­րօրի­նակ զգա­ցում մըն է առանց պատ­կե­րացում մը կազ­մե­լու նկա­րելը։ Կը փոր­ձէի ամէն ինչ 9 տա­րեկան պա­տանիի մը աչ­քով ըն­կա­լել։ Ար­դեօք ին­չե­րու հիացած կամ ին­չե­րով զար­մա­ցած էր։ Որոնց հան­դի­պած էր ճամ­բորդու­թեան ըն­թացքին։

Հայրս եր­բեք չէր պատ­մած այս ճամ­բորդու­թեան մա­սին։ Բայց վեր­ջա­պէս ես հօրս ման­կութեան վե­րածուած էի։ Անոր աչ­քե­րով տե­սայ ամէն ինչ եւ ներ­քուստ ար­տա­սուե­ցայ ան­ձայն։ Ճամ­բորդու­թիւնը աւարտած էր եւ ես հօրս էրկիրը, իմ էրկիրը ետս թողած էի առյաւէտ։