Քաղաքացիական պատերազմը բեկանեց նաեւ պէյրութահայութիւնը
Հրանդ Տինք հիմնարկի հայագիտական բանախօսութիւններու շարքէն երկու արժէքաւոր ակադեմականներ այցելած են քաղաքս։ Հայկազեան համալսարանի Հայկական սփիւռքի հետազօտութիւններու կեդրոնի տնօրէն, քաղաքական գիտութիւններու Տոքթ. Անդրանիկ Տագէսեան 10 Յունուար Չորեքշաբթի օր բանախօսեց հիմնարկի «Հաւաք» լսարանին մէջ, նիւթ ունենալով իր կեդրոնի աշխատութիւններու լոյսին տակ լիբանանահայութեան 1920-ականներէն մինչեւ մեր օրերուն երկարող համայնապատկերը։
Ստորեւ կը ներկայացնենք յարգելի ատենախօսի հետ «Ակօս»ի խմբագրապետ Եդուարդ Տանձիկեանի կատարած հարցազրոյցը։
Նոյն շրջագծով 12 Յունուար Ուրբաթ երեկոյ այս անգամ Հայաստանի Ազգային գրադարանի տնօրէն Տոքթ. Տիգրան Զարգարեան պիտի բանախօսէ թուայնացուած գրադարաններու մասին։ Ուրբաթ օրուայ բանախօսութիւնը բացի Տոքթ. Զարգարեանի զեկոյցէն, Վահագն Քէշիշեանի ատենավարութեամբ պիտի ունենայ ասուլիսի բնոյթ, որուն պիտի մասնակցի նաեւ Տոքթ. Տագէսեան։
Եդուարդ Տանձիկեան- Առաջի՞ն անգամ Պոլիս։
Անդրանիկ Տագէսեան- Առաջին անգամ Թուրքիա։
Ե.Տ.- Քաղաքական պատճառներով կը մերժէի՞ք Թուրքիա գալ, թէ ո՛չ առիթ չեղաւ։
Ա.Տ.-Ո՛չ, պարզապէս առիթ չեղաւ։
Ե.Տ.-Ի՞նչ պաշտօնով զբաղած էք Հայկազեանի մէջ։
Ա.Տ.- Հայկազեան Համալսարանի մէջ 2011-ի վերջերուն Հայկական սփիւռքի ուսումնասիրութեան կեդրոն հիմնուեցաւ։ Ես անոր տնօրէնութիւնը ստանձնեցի եւ այնուհետեւ նոյն պաշտօնի վրայ եմ։ Նաեւ 1993-էն սկսեալ Հայկազեան հայագիտական հանդէսի պատասխանատու քարտուղարն եմ։ Հիմնական այս երկուքն են իմ պարտականութիւնները։
Ե.Տ.- Պէյրութ ծնած է՞ք։
Ա.Տ.- Պէյրութ ծնած եմ 1960-ին։
Ե.Տ.- Որպէս առաջին հարցում, այսօր Պէյրութի կամ Լիբանանի հայերու վիճակը ինչպէ՞ս է։
Ա.Տ.- Թերեւս մեզի համար դժուար եղաւ։ Քաղաքացիական պատերազմը կը յիշէք։ 1975-1990թ. մեզի համար քիչ մը դժուար տարիներ եղան։ Հակառակ, որ մենք տոկացինք եւ այլն, բայց մէկ բան որ չկրցանք վերահսկել այդ տարիներուն, մեր արիւնահոսութիւնն էր։ Ժողովուրդը կարեւոր թիւով ձգեց երկիրը եւ արտագաղթեց։ Անոր հետեւանքը մենք մինչեւ այսօր տակաւին կը կրենք։ 1990-ին պատերազմը թէեւ դադրեցաւ, բայց կացութիւնը լրիւ չխաղաղեցաւ։ Տնտեսական տագնապը աւելի լայն թափով ընթացք առաւ։ Երկրին վերականգնումը լրիւ չեղաւ, դանդաղ ընթացք առաւ։ Երբեմն Իսրայէլի հետ խնդիրներու բերմամբ անկայունութիւն կար։ Ներքին անկայունութիւն կայ որովհետեւ պատերազմը ներքին քաղաքական հարց էր, թէ պետութեան իշխանութենէն ո՞վ, որքա՞ն եւ ի՞նչ պիտի առնէ։ Երկիրը համայնքապետական դրութիւն է հետեւաբար այդ համայնքներու յարմարելու խնդիրը կար։ Այս բոլորը տակաւին վերիվայրումներու շրջանին մէջ է։ Ընդհանուր տակնուվրայութեան մէջ դրացի երկիրներն ալ օգտուեցան, քանի որ իրենց շահին կու գար, որ մենք անկայուն կացութեան մէջ մնայինք, որ իրենք ալ այդ պղտոր ջուրին մէջ ձուկ որսային։ Այսօր այս վերջին հինգ-եօթը տարիներուն երկիրը սկսած է պետական ընթացք մը որդեգրել։ Այս ամբողջ գործընթացին մէջ շրջանային քաղաքական դէպքերը պատճառ կը դառնան, որ երկիրը եւ ամբողջ շրջանը անկայուն վիճակ մը ունենայ։ Այս վերջին Սուրիական տագնապը մեզի համար շատ ծանր է, որովհետեւ երկրին մէջ մէկուկէս միլիոն սուրիացի գաղթական կայ, որ բնակչութեան մէկ երրորդը կը կազմէ։ Ասիկա ուրիշ վիճակ կը յառաջացնէ։ Օրինակ սուրիացին կու գայ Լիբանանի մէջ, աժան ձեռավարձք է ինք եւ դուրս կը մղէ տեղական աշխատողը։ Արդէն մենք դժուար վիճակի մէջ ենք տնտեսապէս. այսպէս ընկերական լուրջ խնդիրներ ունինք։ Այս պատկերին մէջ նաեւ հայերս կը մտնենք։ Նաեւ Ծոցի երկիրներուն հետ լուրջ վերիվայրումներ կ՚ապրինք։ Այս վերիվայրումները նաեւ մեր վրայ ընդհանուր ժխտական ազդեցութիւն կը գործեն։ Այս կացութիւններով երկիրը ինքզինք չգտաւ տակաւին կրնամ ըսել։ Հայերս ալ այս տագնապին մէջ ենք։ Տագնապի մէջ ենք նաեւ, որ երկրի հայկական ժողովրդագրական պատկերը չյստակացաւ։ Թիւը կը նուազի, արտագաղթը կը շարունակուի։ Մէկ կողմէն սուրիական գաղթականութիւն եկաւ մօտ 10-12 հազար, թերեւս քիչ մըն ալ աւելի։ Մէկ մասը մնաց անոնց, մէկ մասը գնաց։ Հալէպ պիտի վերադառնա՞ն, թէ չեն վերադառնար, այս տագնապին մէջ ենք։ Դուն կայունութիւն կ՚ուզես, որ վերականգնես քու նախկին վիճակդ։ 75-էն 90 պատերազմի տարիներ էին ուրեմն դպրոցը կարելի էր պահպանել, աշակերտութեան թիւը ինկած էր եւ այլն չես լուծեր ատիկա պատերազմական դրութեան մէջ։ Հիմա երբ որ պատերազմը վերջացաւ եւ թիւերը նուազած են դուն ստիպուած ես անպայմանօրէն դպրոցներուն թիւերը պզտիկցնել։ Դպրոցները միացնել իրարու եւ այլն, որուն վերջին օրինակը Ազգային կեդրոնական վարժարանն էր, որ հաստատուեցաւ։ Թերեւս այս իր դրական կողմը ունի, թէեւ բացասական կողմերու մասին ալ կը խօսինք, բայց դրական կողմ ունի այն առումով, որ նոր տեսակի լուծում մըն է թերեւս արդիւնաւէտ։ Չեմ գիտեր, ամէն պարագային նոր քայլ մըն է՝ կարեւոր քայլ մը։ Նկատի առնենք, որ 90-էն ետք Լիբանանի մէջ եկեղեցի չէ շինուած։ Դպրոց ալ չէ շինուած։ Պարզապէս մի քանի դպրոցներ միացուած են եւ գոյացած է նոր դպրոց։ Ո՛չ միայն հաստատութեան առումով, այսինքն շէնք եւ այլն, այլ անձնակազմի առումով նաեւ սկսած ենք նոր պայմաններու համապատասխան նոր ընթացքներ որդեգրել։ Պատերազմի ժամանակ դուն ուրիշ բան գործ մը չունիս ընելիք, պատերազմ է քանի որ դուն հոն ալ կը հասնիս, հոս ալ կը հասնիս։ Բայց երբ խաղաղութիւն է ստիպուած ես հացիդ ետեւէն ալ վազելու։ Այդ պարագային պարապութիւններ յառաջացան։ Դուն, որ մի քանի տեղ վարչական էիր, հիմա հազիւ մէկ տեղ պիտի զբաղիս։ Վերափոխումի վերայարմարելու խնդիրը ունինք։ Ասիկա խնդրին մէկ երեսն է։ Միւս երեսը այն է որ քաղաքացիական պատերազմը, 90-էն ետք մեզ կարեւոր ձեւով խզեց մեր անցեալէն։ Անցեալ ըսելով ես նկատի չունիմ ցեղասպանութիւնը, Արեւմտեան Հայաստանը եւայլն։ Ես նկատի ունիմ Լիբանանը։ Սերունդ մը յառաջացաւ, որ չի գիտեր իր անցեալը։ Չի գիտեր անմիջական, Լիբանահայ անցեալը։ Հոս կարեւոր խնդիր մը կը յառաջանայ։ Ես կը ծնիմ 1994-ին եւ 18 տարեկանին, այսինքն գիտակցական տարիքի, երբ որ մտայ կեանք տեսայ, որ լիբանահայ գաղութը 70-էն 100 հազարնոց գաղութ մըն է եւ փոքր, յարաբերաբար տկար գաղութ մը։ Ես ինքզինքս կը տեսնեմ այդ փոքր գաղութի ներկայացուցիչը։ Չեմ գիտեր, թէ 75-էն առաջ մեր վիճակը ի՞նչ էր։ 1975-ին հայութիւնը Պէյրութի մեծագոյն քրիստոնեայ համայնքն էր։ Նաեւ Լիբանանի երկրորդ մեծագոյն քրիստոնեայ համայնքը։ Առնուազն 225 հազարի մասին կը խօսինք։ Յետոյ չմոռնանք, որ Լիբանանը փոքր է տարածքով։ Այսինքն խիտ հայութիւն էր։ Միացեալ Նահանգներ 1 միլիոնէն աւելի է հայութիւնը։ Բայց, եթէ տարածքին վրայ բաժնես մեր խտութիւնը շատ աւելի բարձր է։
Ե.Տ.- 90էն վերջ այս ժողովուրդը նուազա՞ծ էր։
Ա.Տ.-Այո, նուազած էր։ Իսկ այսօր 70-էն 90 հազարի միջեւ կ՚ենթադրուի լիբանահայութիւնը։
Ե.Տ.- Դարձեալ Պոլիսէն աւելի է կարծեմ։
Ա.Տ.- Այստեղ կարեւոր գաղափար մը յայտնել կ՚ուզեմ։ Տե՛ս 75-ին հսկայ իրանահայութիւն ունէինք, հսկայ լիբանահայութիւն, 100 հազարէ աւելի սուրիահայութիւն կար, իրաքահայութիւն կար դարձեալ հսկայ թիւ եւ որոշ ցանց մը կար բոլորիս միջեւ։ Այսօր դժբախտաբար նաեւ պատերազմի բերմամբ այդ ցանցը չկայ։ Մեր թիւերը նուազած են, բայց ես լուրջ առաջարկ մը ունիմ, այսօր ուրիշ հնարաւորութիւն մը ունինք, որ այն ատեն չունէինք։ Համացանցի հնարաւորութիւնը կայ։ Դուն այսօր Պոլիս ըլլալով նաեւ յարաբերաբար ապրիս լիբանահայու խնդիրները եւ մենք Լիբանան ըլլալով նաեւ ապրինք Պոլսոյ խնդիրները, փաստօրէն պոլսահայութեան թիւը չ՚ըլլար այն ինչ որ է։ Վրան կ՚աւելնայ լիբանահայութեան թիւը։ Եւ մենք պէտք ունինք ասոր, որովհետեւ ամբողջ Միջին Արեւելքս տագնապի մէջ ենք։ Եգիպտահայութեան թիւը Երուսաղէմը Սուրիան նոյնպէս։ Փոխադարձաբար բոլորս մէկի պիտի վերածուինք։ Հետզհետէ պիտի ներկայանանք Միջին Արեւելքի ամբողջին մէջ։ Վերջապէս մենք ենք, որ արեւմտահայերէն կը խօսինք։
Ե.Տ.- Ես ալ նիւթը հոս բերել կ՚ուզէի։ Գիտէք ՏԱԻՇ-ը կամ ԻՍԻՍ ալ կրնայ ըսուիլ վերջին հինգ տարիներուն ի՞նչ ազդեցութիւն ունեցաւ մեր վրայ եւ դէպի ո՞ւր կ՚երթանք։
Ա.Տ.- Կը թուի թէ նախ պատմական ընթացք մը կայ Միջին Արեւելքի քրիստոնեաներու խնդիրով։ Կ՚ուզեմ ըսել որ, երբ իսլամական գերիշխանութիւն կար քրիստոնեաներու թիւը չէր նուազած։ Ընդհակառակը ծաղկեցաւ թիւը։ Այսօրուան դրութեամբ համոզուած եմ, թէ արաբ-իսլամական քաղաքական մտքի մէջ շատ յստակ է, թէ քրիստոնէութիւնը պէտք է մնայ Միջին Արեւելքի մէջ։ Ծայրայեղ իսլամականութիւնը միգուցէ ուրիշ բան մտածէ, բայց այդ մտածածը հեռատես չէ։ Բարեխառն իսլամութիւնը կը մտածէ, որ քրիստոնէութիւնը պէտք է մնայ Միջին Արեւելքի մէջ։ Պէյրութի մէջ յաւելեալ ճիգ կայ այս ուղղութեամբ։ Լիբանանի մէջ քրիստոնեաներս կը վայելենք իրաւունքներու կէսը։ Խորհրդարանի 128 պատգամաւորներու 64-ը քրիստոնեաներ են։ Այսօր կրնայ ըլլալ, որ միջազգային խնդիրներու բերմամբ թիւը նուազի, ինծի կը թուի որ պիտի գան օրեր, ուր մենք մեր տեղը պիտի պահենք Միջին Արեւելքի մէջ։
Ե.Տ.- Տնտեսական առումով ինչպէ՞ս է ընթացքը։
Ա.Տ.- Փորձեմ տնտեսական պզտիկ պատկեր մը տալ։ Երբ 1920-ականներու սկիզբը Պէյրութ եկանք, աղքատ էինք։ Որբանոցներէն հասած սերունդն էր, որ արհեստներ գիտէր։ Ատաղձագործ էր, կամ կօշկակար եւ այլն։ Ահա այդ զանգուածը 40-ական տարեթիւերուն սկսաւ դրամ շահիլ։ Պատերազմի պատճառաւ սահմանները փակ էին եւ ներքին շուկային կարիքները հոգալու համար արտադրութիւն կը պահանջուէր։ Այդ տարիներուն լիբանահայութիւնը բազմաբեւեռ վիճակ մը ունի։ Թէ մեքենագիտական մասնագիտութիւն, թէ ուսումնական մասնագիտութիւն եւ թէ արհեստներ։ Այս ձեւով 1950-ականներու վերջերուն մենք յաջողեցանք մտնել կեդրոնական Պէյրութի մայր շուկաները։ Դժբախտաբար պատերազմին Պէյրութի այդ կեդրոնական շուկաները քարուքանդ եղան։ Այն ատեն ոսկերչութիւն կամ լուսանկարչութիւնի նման արհեստներու մէջ մենք գերակշիռ տեղ ունէինք, ոսկերչութիւնը պատերազմի բերումով անցաւ Պուրճ Համուտ, իսկ լուսանկարչութիւնը Համրա գնաց։ Յետոյ 90-ականներուն, երբ Պէյրութի շուկաները վերականգնիլ սկսան մենք նախկին թիւով չկանք հիմա այդ շուկաներուն մէջ։ Երկրորդ կարեւոր երեւոյթը այն է, որ 20-ականներուն եկանք, երիտասարդները յառաջացուցին, հիմնեցին գործարաններ, յաջորդ սերունդը, իրենց զաւակները պարզապէս, որ պիտի ստանձնէին իրենց հօր գործը եւ քայլ մը առջեւ պիտի տանէին, այդ սերունդը պատերազմին հանդիպեցաւ։ Ես չեմ բացարձակացներ, բայց այս է երեւոյթը։ Եւ պատճառ դարձաւ, որ այդ գործերը դադրին։ Վերադառնանք թէ մենք այսօր ինչ վիճակի մէջ ենք։ 2002-ին կարեւոր հարցախոյզ մը կար։ Ըստ այդ հարցախոյզին Լիբանանի հայ ընտանիքներու մէկ երրորդը ինքնաբաւ է, մէկ երրորդը ինքնաբաւ է, այն պատճառով որ դուրսի իր որդին կամ ազգականը դրամ կը ղրկէ եւ այդպէսով կ՚ապրի։ Իսկ մէկ երրորդը ինքնաբաւ չէ։ Հետեւաբար դուն չես կրնար ակնկալել, որ այդ մէկ երրորդ ինքնաբաւ շերտը վարէ Լիբանանի մշակոյթը։ Մշակոյթը, դպրոցը ուրիշ տեսակ ֆինանսաւորում կ՚ուզէ։ Պէտք է աւելցնել ուրիշ բան մը, 1990-ին երբ որ Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութիւնը հռչակուեցաւ, այն հայկական դրամները, որ Միջին Արեւելք կու գային, սկսան ուրիշ ուղղութեամբ երթալ։ Չեմ քննադատեր, պարզապէս փաստը կը ներկայացնեմ։ Գալուստ Կիւլպենկեան Հաստատութիւնը կամ ՀԲԸՄը նախկինին պէս ուշադրութիւն չեն դարձներ Միջին Արեւելքին։ Միջին Արեւելքի հայն ալ տեսնելով, որ ապագան կայուն չէ, կը խուսափի ներդրումներ կատարելէ։ Եզրակացնեմ ըսելով, թէ հայկական տնտեսական տարածքը, որ գոյութիւն ունէր 1975-էն առաջ, այսօր գոյութիւն չունի Լիբանանի մէջ։ 1975-էն առաջ հայ մը կրնար պաշտօնակոչուիլ հայկական ընկերութեան մը մէջ, այսօր նուազ կարելի է։ Ներկայիս պաշտօնէութեան կարեւոր մէկ մասը հայ միջավայրի մէջ չէ։ Հետեւաբար կը շփուի օտար միջավայրի հետ։ Նախապէս լիբանահայը այն բացառիկ անձն էր, որ կենցաղային առումով իր կեանքի տեւողութեամբ կրնար միայն հայերու հետ շփուիլ։ Հիմա այդպէս չէ, հետեւաբար այսօր ինքնութեան համակերպումդ կը փոխուի։ Մի մոռնար որ ասոնք նոր սերունդ են։ Ցեղասպանութեան չորրորդ սերունդն է։ Ասոնք ծնունդ են նաեւ կորիզային ընտանիքի։ Առաջ ընտանիքը կ՚ապրէր մեծ մայրով, մեծ հայրով։ Այն ինչ որ չէր լսեր ծնողներէն, կը լսէր մեծ ծնողներէն։ Այս բոլորը անշուշտ ինքնութեան կարեւոր գործօններ էին, որոնք այսօր նուազած են։ Տնտեսականին կ՚ուզեմ անդրադառնալ նաեւ։ Այսօր հայկական տարածքը բաւական փոքրացած է։ ոսկերչութիւնը հիմնական արհեստ մըն է, որ խտացած է Պուրճ Համուտի մէջ։ Մենք կրթական մարզի մէջ շատ խոշոր տեղ ունինք։ Լիբանան երիտասարդներու կարեւոր թիւ մը կայ, որ մանկավարժութիւն կ՚ուսանի։ Մանկավարժութիւն ուսանած հայ երիտասարդը տեղական դպրոցներու մէջ գրկաբաց կ՚ընդունուի։ Մամուլի եւ հեռուստացոյցի մէջ դարձեալ հայեր կան։
Ե.Տ.- Դուք համալսարանի մէջ հայկական սփիւռք կը դասաւանդէք։ Ի՞նչ կը սորվեցնէք ձեր աշակերտներուն։
Ա.Տ.-Իմ դասաւանդած բաժինը 2011-ին հիմնուեցաւ։ Մեր հիմնական նպատակը գիտաժողովներ կազմակերպել է։ Մեր հիմնական ուշադրութեան առարկան ալ Միջին Արեւելքն էր։ Նաեւ ժամանակագրութեան առումով ալ՝ յետեղեռնեան տարիները։ Անշուշտ որ ցեղասպանութեան անդրադարձանք, բայց այդ մեր ուշադրութեան միայն մէկ բաժինը կազմեց։ Կարեւոր հաստատում մը կայ, եթէ գաղութը գոյութիւն չունի, այդ գաղութի պատմութիւնն ալ վերջացած է։ Պատկերացուր որ 1920-էն մինչեւ 1975, 150 հազար հայ ժողովուրդ եղած է Լիբանան։ Այդ 50 տարիներու ընթացքին ի՞նչ արտադրած է, երկրին ի՞նչ նպաստ բերած է, այս բոլորը պիտի գրուին։ Ուրեմն որոշեցինք այս բոլորը լուսարձակի տակ առնել։ Այս ծիրով առաջին գիտաժողովը հայրենիք-սփիւռք յարաբերութիւններու շուրջ էր։ Հայաստանի հանրապետութիւնը արդէն քսան տարեկան էր եւ պիտի տեսնէինք, թէ դէպի ուր կ՚ընթանանք։ Յետոյ անմիջապէս անցանք ինքնութեան նիւթերու։ Ինքնութեան վերաբերեալ երկու գիտաժողովներ կազմակերպեցինք։ Ուսումնասիրեցինք անդրսահմանային կապերը, ցանցը։ Գործակցելու, հաղորդակցելու հսկայ կարելիութիւններ կան մեր դիմաց։ Տեսանք որ հաղորդակցութիւնը կը կաղայ մեր մօտ հայ օճախներու միջեւ։ Եկեղեցին իր կարգին Էջմիածնական- Անթիլիասական բեւեռացում մը ունի։ Նոյնպէս կուսակցութիւնները։ Կը մնայ խնամիական յարաբերութիւն, որ լուրջ նշանակութիւն մը պիտի չունենայ։ Հաստատութիւններու առումով հաղորդակցութիւնը չէ հասած ցանկալի մակարդակի։ Ուրեմն փորձեցինք այս նիւթը ուսումնասիրել։ Տարբեր տեղերէ մասնագէտներ հրաւիրեցինք։ Փորձեցինք տարբեր փորձառութիւնները քով քովի բերել, որպէսզի տեսնենք թէ ինչ կարելի է ընել։ 2014-ին գիտաժողով կազմակերպեցինք Լիբանանի հայերու մասին։ Ով են, ուրկէ եկան, ինչ կ՚ընեն եւ այլն։ Յաջորդ տարին նոյնը ըրինք Սուրիոյ հայերուն եւ ապա Յորդանանի հայերու մասին։ Անցեալ տարի Իրաքի հայերու մասին էր, իսկ այս տարի կը մտածենք Եգիպտոս, Եթովպիա եւ Սուտանի հայերու խնդիրներուն թափանցել։ Ինչպէս կը տեսնենք հիմնական Միջին Արեւելքին ուղղուած կ՚աշխատինք։ Կ՚ուզենք համայն հայութեան ուշադրութեան ներկայացնել ամբողջի այս բեկորները։
Կը պարզուի թէ կեդրոնը դասաւանդման հիման վրայ չ՚աշխատիր։ Ես կը դասաւանդեմ Լիբանանի հայերու պատմութիւնը, բայց միւս կողմէ կեդրոնը կ՚աշխատի նաեւ արխիւացման նիւթով։ Կ՚օգնենք հետազօտողներու, որպէսզի անոնք աւելի խորանան իրենց ուսումնասիրած նիւթերուն մէջ։ Նիւթեր կը հայթայթենք, ուղղութիւն կու տանք եւ կը քաջալերենք։ Այս է մեր հիմնական աշխատանքը։ Անշուշտ գիտաժողովները հատորներու վերածուած են։
Ե.Տ.- Պոլսահայութիւնը հայախօսութեան խնդիր մը ունի։ Պէյրութի մէջ հայախօսութիւնը եւ գրաճանաչութիւնը ի՞նչ ընթացքի մէջ է։
Ա.Տ.-Երբ յօդուած մը կը գրէք, ապա կը կարդաք եւ բաներ մը կը փոխէք։ Նոյն յօդուածը յաջորդ օր կարդալով կամ քանի մը օր ետք կարդալով դարձեալ բաներ մը կը փոխէք։ Պատճառը այն է, որ լեզուն սահման չունի։ Հետեւաբար չենք կրնար լրիւ գոհացած ըլլալ։ Միշտ աւելի լաւի հաւանականութիւնը կայ։ Կը կարծեմ, թէ արեւմտահայերէնը երեք վիճակ ունի։ Առաջին արեւմտահայերէնը ժողովուրդի խօսակցական լեզուն է։ Երկրորդը մամուլի հայերէնն է, ուր գրողը ստիպուած է գրական լեզու մը գործածելու։ Երրորդ արեւմտահայերէն գիտական լեզուն է։ Այն գիտական արեւմտահայերէնը, որով դուն ուսումնասիրութիւն կը կատարես։ Ընկերագիտական, փիլիսոփայական ուսումնասիրութիւններ կը կատարես եւ այնտեղ լուրջ դժուարութիւններ ունինք եզրերու խնդիրով։ Գիտական արեւմտահայերէնը դժբախտաբար իր բովանդակային եւ իմաստային առումով չզարգացաւ։ Այստեղ արեւելահայերէնը յատկապէս բառապաշարի առումով օգնութեան կը հասնի մեզ։ Իսկ տակաւին զանազան նիւթերով արեւմտահայերէնն է, որ պիտի զօրակցի արեւելահայերէնին։
Պէյրութի մէջ արեւմտահայերէնով դուն ուր որ ուզես կրնաս հասնիլ։ Այսինքն եթէ ճամբադ մոլորեցար հայ մը կը գտնես եւ կը հասնիս տեղդ։ Անշուշտ որ լեզուն Պէյրութի մէջ եւս կը նահանջէ։ Մենք կը նկատենք, որ արեւմտահայերէնի մայրաքաղաքը Միջին Արեւելքն է։ Սուրիան է, Լիբանանն է կամ Եգիպտոսը։ Սակայն դժբախտաբար կը նահանջէ լեզուն։ Սերունդը փոխուած է, համաշխարհայնացումը իր ծանր ազդեցութիւնը կը գործէ, հայերէնը սկսած է կծկտիլ, իբրեւ գործածական լեզու։ Չեմ կրնար ըսել, որ իբրեւ տնային լեզու է, այնքան ատեն որ դուն ոլորտ մը ունիս, ուր հայերէն կարելի է գործածել, հայերէնը կը պահպանուի։ Եթէ դպրոց չունիս, դպրոցական հայերէն բառապաշարը կը կորսնցնես եւ անոր տեղը կու գայ լրացնել արաբերէնը կամ որեւէ տեղական լեզու։ Հետեւաբար շատ կարեւոր է, որ հայերէնի դրսեւորման դաշտը աւելնայ, քան պակսի։ Այդ առումով մենք նահանջի մէջ ենք առանց այլ եւ այլի։ Միւս կողմէն, բայց կրնամ ըսել, որ մեր մօտ կը պահպանուի հայերէնի նկատմամբ հետաքրքրութիւնը։ Անշուշտ ոչ նախկին թափով, բայց կայ այդ հետաքրքրութիւնը։ Շնորհիւ Կիւլպենկեան հիմնադրամին մենք Հայկազեան համալսարանս յատուկ դասեր յառաջացուցինք մանաւանդ հայերէնի ուսուցիչներու, որպէսզի անոնք ալ աւելի բարելաւեն իրենց գիտելիքները մանկավարժական դրսեւորումը։
Ե.Տ.- Կ՚ուզեմ քիչ մըն ալ անձնական հարցնել։ Ձեր արմատները ուրտեղէ՞ն են։
Ա.Տ.- Մենք Հաճընցի ենք։ Մեծ հայրս 1863-ի ծնունդ է։ Երկու անգամ ամուսնացած է. Ջարդէն առաջ եւ Ջարդէն ետք։ Մեծ մայրս ալ նոյնպէս։ Երկուքն ալ նախապէս ամուսնացած եղած են եւ աւելի ետք Իրաք ամուսնացած են։ Մեծ մօրս հայրը դարբին եղած է։ Հաճըն այսօր Սայիմպէյլի կը կոչուի։ Իսկ կինս Զէյթունցի է։ Իրենք Հալէպէն են։ Ընտանիքը պահած է իրենց բարբառը։ Մեր տան մէջ բարբառ չէր խօսուեր։ Կարծեմ թէ Հալէպի մէջ բարբառը աւելի պահպանուած է, քան Պէյրութ։ Մեծ մայրս թրքերէն չէր գիտեր։ Նոյնիսկ իր թրքերէն չիմանալը հեգնանքի նիւթ կը դառնար ընտանեկան յարկի տակ։
Ե.Տ.- Շնորհակալութիւն հարցազրոյցին համար։
Ա.Տ.- Ես շնորհակալ եմ ցուցաբերուած ուշադրութեան համար։
